Tadeusz Tertil (1864-1925) burmistrz miasta Tarnowa 1907-1923
Tadeusz Tertil urodził się 7 września 1864 r. w Sanoku. Jego ojcem był Robert Tertil, urzędnik oraz pochodząca z Tarnowa Wilhelmina z Płońskich. Rodzina Tertilów wywodziła się z Czech, chociaż tradycja rodzinna lokowała jej korzenie na Węgrzech. Osierocony wcześnie Tadeusz był wychowywany przez ciotkę. Po ukończeniu edukacji w gimnazjum zdecydował się wstąpić do seminarium duchownego w Przemyślu, gdzie przebywał pół roku. Po tym krótkim epizodzie podjął studia prawnicze na Uniwersytecie we Lwowie. Dzięki wrodzonemu uporowi i pracowitości udało mu się przezwyciężyć trapiące go przez okres studiów trudności finansowe i zdobyć upragnione wykształcenie, a następnie uzyskać tytuł doktora w zakresie prawa. 25 kwietnia 1886 r. Tadeusz Tertil zawarł związek małżeński z Amalią Zollner, córką sędziego w Tarnopolu. Mięli czwórkę dzieci, trzech synów: Tadeusza, Stanisława i Władysława oraz córkę Wilhelminę. Niedługo po ślubie młoda para wyjechała do Tarnowa, gdzie Tadeusz Tertil otworzył kancelarię adwokacką. Jednocześnie realizował się na polu działalności społecznej, pracując w biurze bezpłatnej pomocy prawnej dla ubogiej ludności, założonym przez Józefa Pisza, drukarza i wydawcę tarnowskiej gazety „Pogoń”.
Podczas obrad Walnego Zgromadzenia tarnowskiego „Sokoła” 29 października 1893 r. Tadeusz Tertila został wybrany do Wydziału Towarzystwa. Powierzono mu funkcję korespondenta do dzienników. Doktor Tertil był energiczny i pełen inicjatywy:
zdolny organizator i administrator, jak na każdym polu swej działalności, tak i na niwie sokolej pozostawił niezatarte ślady swej, plennej prac[1].
Zdołał zainteresować sprawami tarnowskiego gniazda zamiejscową prasę, a sprawozdania z jego działalności przesyłał do redakcji „Przewodnika Gimnastycznego”. 1 kwietnia 1896 r. Tadeusz Tertil przejął obowiązki sekretarza Towarzystwa, a 4 kwietnia 1900 r. Walne Zgromadzenie członków „Sokoła” wybrało go na swojego prezesa. Pięć lat jego prezesury były dla organizacji „okresem świetności i pełnego rozwoju gniazda”. W skutek podjętych przez niego zabiegów „Sokół” rozpoczął prowadzenie zajęć z gimnastyki dla uczniów I i II Gimnazjum oraz szkół ludowych męskich im. Kopernika i Brodzińskiego. Pobierany regularnie za lekcje gimnastyki dochód pozwolił uporządkować finanse organizacji. Prezes Tertil przeprowadził również konwersję długów krótkoterminowych o wysokim oprocentowaniu na długoterminową, niskooprocentowaną pożyczkę zaciągniętą w Lwowskim Banku Krajowym. Poprawiająca się kondycja ekonomiczna organizacji pozwoliła na właściwe doposażenie budynku „Sokoła” i zakup nowych przyrządów do ćwiczeń gimnastycznych.
Inicjatywą prezesa „Sokoła” było zorganizowanie w grudniu 1903 r. w budynku Towarzystwa Wystawy gwiazdkowej, ukazującej dorobek wielu gałęzi przemysłu krajowego, w tym także producentów i przedsiębiorców z Tarnowa. Wystawa okazała się dużym sukcesem i jak relacjonowała na łamach „Pogoni” Aniela Piszowa, przerosła oczekiwania tarnowskich druhów, a samego Tadeusza Tertila zachciała do podobnych działań w przyszłości. Dostrzegając potrzebę integrowania i wspierania lokalnego przemysłu oraz rozumiejąc mechanizmy kapitalizmu prezes „Sokoła” powołał w oparciu o Towarzystwo Ligę Pomocy Przemysłowej, którą sam kierował. Wystawa gwiazdkowa z 1903 r. stanowiła preludium do zorganizowanej w 1905 r. na szeroką skale „Wystawy Przemysłowo-Handlowej”. W tym roku dr Tertil podjął się także przeprowadzenia poprzez „Sokoła”, akcji pomocy dla Polaków w Królestwie Polskim, poszkodowanych w pogromie mandżurskim.
Tadeusz Tertil doprowadził również do wzmocnienia ideowego oblicza tarnowskiego gniazda, nadając mu bardziej narodowy charakter i akcentując aspekt niepodległościowy w działalności Towarzystwa. Służyło temu organizowanie okolicznościowych rocznic takich wydarzeń jak: powstania narodowe, uchwalenie Konstytucji 3 maja, śmierć Tadeusza Kościuszki i Adama Mickiewicza. W 1902 r. Tadeusz Tertil wprowadził do kalendarza uroczystości „Sokoła” wieczory odbywające się w rocznicę zwycięstwa grunwaldzkiego. Była to forma przygotowywania organizacji i społeczeństwa do przypadającego na 1910 r. wielkiego jubileuszu 500-lecia bitwy pod Grunwaldem. Z kolei w 1903 r. zainicjował organizację na terenie miasta uroczystości związanych z 40. rocznicą powstania styczniowego. Oprócz przewodnictwa tarnowskiej organizacji, 22 marca 1903 r. na zjeździe delegatów w Tarnowie dr Tertil został jednomyślnie wybrany prezesem Okręgu II (tarnowskiego) Związku Polskich Gimnastycznych Towarzystw Sokolich w Austrii. Po wyborze do Rady Miejskiej i powołaniu na członka magistratu Tadeusz Tertil zrezygnował z funkcji prezesa w tarnowskim „Sokole”, jednakże zatrzymał prezesurę Okręgu II Związku. Walne Zgromadzenie zaliczyło Tadeusza Tertila w poczet honorowych członków Towarzystwa.
3 maja 1906 r. Tadeusz Tertil został wybrany radnym do tarnowskiej Rady Miejskiej. 3 dni później radni na drodze wyboru powierzyli mu stanowisko płatnego asesora miejskiego. Po kryzysie w Radzie Miejskiej jaki wystąpił pod koniec 1906 r., ówczesny burmistrz Tarnowa, Witold Rogoyski złożył swoją rezygnację z urzędu, a w dniu 14 stycznia l907 r. radni wybrali nowym burmistrzem miasta dr Tadeusza Tertila[2]. Jego kandydaturę poparło 23 z 32 głosujących, w tym 9 radnych wrzuciło do urny puste kartki. 15 stycznia Tadeusz Tertil rozpoczął urzędowanie na stanowisku burmistrza Tarnowa. Nastroje panujące w Tarnowie i atmosfera wokół osoby nowego burmistrza były bardzo pozytywne. Tarnowska „Pogoń” w jednym ze swoich artykułów oceniała, że:
Inicjatywą prezesa „Sokoła” było zorganizowanie w grudniu 1903 r. w budynku Towarzystwa Wystawy gwiazdkowej, ukazującej dorobek wielu gałęzi przemysłu krajowego, w tym także producentów i przedsiębiorców z Tarnowa. Wystawa okazała się dużym sukcesem i jak relacjonowała na łamach „Pogoni” Aniela Piszowa, przerosła oczekiwania tarnowskich druhów, a samego Tadeusza Tertila zachciała do podobnych działań w przyszłości. Dostrzegając potrzebę integrowania i wspierania lokalnego przemysłu oraz rozumiejąc mechanizmy kapitalizmu prezes „Sokoła” powołał w oparciu o Towarzystwo Ligę Pomocy Przemysłowej, którą sam kierował. Wystawa gwiazdkowa z 1903 r. stanowiła preludium do zorganizowanej w 1905 r. na szeroką skale „Wystawy Przemysłowo-Handlowej”. W tym roku dr Tertil podjął się także przeprowadzenia poprzez „Sokoła”, akcji pomocy dla Polaków w Królestwie Polskim, poszkodowanych w pogromie mandżurskim.
Tadeusz Tertil doprowadził również do wzmocnienia ideowego oblicza tarnowskiego gniazda, nadając mu bardziej narodowy charakter i akcentując aspekt niepodległościowy w działalności Towarzystwa. Służyło temu organizowanie okolicznościowych rocznic takich wydarzeń jak: powstania narodowe, uchwalenie Konstytucji 3 maja, śmierć Tadeusza Kościuszki i Adama Mickiewicza. W 1902 r. Tadeusz Tertil wprowadził do kalendarza uroczystości „Sokoła” wieczory odbywające się w rocznicę zwycięstwa grunwaldzkiego. Była to forma przygotowywania organizacji i społeczeństwa do przypadającego na 1910 r. wielkiego jubileuszu 500-lecia bitwy pod Grunwaldem. Z kolei w 1903 r. zainicjował organizację na terenie miasta uroczystości związanych z 40. rocznicą powstania styczniowego. Oprócz przewodnictwa tarnowskiej organizacji, 22 marca 1903 r. na zjeździe delegatów w Tarnowie dr Tertil został jednomyślnie wybrany prezesem Okręgu II (tarnowskiego) Związku Polskich Gimnastycznych Towarzystw Sokolich w Austrii. Po wyborze do Rady Miejskiej i powołaniu na członka magistratu Tadeusz Tertil zrezygnował z funkcji prezesa w tarnowskim „Sokole”, jednakże zatrzymał prezesurę Okręgu II Związku. Walne Zgromadzenie zaliczyło Tadeusza Tertila w poczet honorowych członków Towarzystwa.
3 maja 1906 r. Tadeusz Tertil został wybrany radnym do tarnowskiej Rady Miejskiej. 3 dni później radni na drodze wyboru powierzyli mu stanowisko płatnego asesora miejskiego. Po kryzysie w Radzie Miejskiej jaki wystąpił pod koniec 1906 r., ówczesny burmistrz Tarnowa, Witold Rogoyski złożył swoją rezygnację z urzędu, a w dniu 14 stycznia l907 r. radni wybrali nowym burmistrzem miasta dr Tadeusza Tertila[2]. Jego kandydaturę poparło 23 z 32 głosujących, w tym 9 radnych wrzuciło do urny puste kartki. 15 stycznia Tadeusz Tertil rozpoczął urzędowanie na stanowisku burmistrza Tarnowa. Nastroje panujące w Tarnowie i atmosfera wokół osoby nowego burmistrza były bardzo pozytywne. Tarnowska „Pogoń” w jednym ze swoich artykułów oceniała, że:
Tertil godzien jest stanowiska, na którym go Rada Miejska postawiła i że jako doktor prawnik dał się poznać miastu jako człowiek czynny w pracy obywatelskiej[3].
Tadeusz Tertil jako burmistrz Tarnowa, służył jego mieszkańcom przez okres 16 lat. Dla miasta był to czas dynamicznego rozwoju gospodarczego i urbanistycznego. Sam dr Tertil uznany został za ojca tego dynamicznego rozwoju gospodarczego Tarnowa z lat poprzedzających wybuch I wojny światowej. Zaufanie jakie burmistrz zdobył wśród mieszkańców miasta zaowocowało również jego wyborem na posła do galicyjskiego Sejmu Krajowego. Elekcja nastąpiła 2 marca 1908 r., a kandydatura Tadeusza Tertila uzyskała wśród tarnowskich ugrupowań politycznych szeroki konsensus i nie przeciwstawiono jej żadnego konkurenta. Kierując się swoimi poglądami Tadeusz Tertil, jako poseł do galicyjskiego ciała prawodawczego wstąpił do klubu demokratycznego, kierowanego wówczas przez dr Leo. Pracował w komisjach: prawniczej, gminnej i drożyźnianej. Włączył się także aktywnie w prace nad kształtem nowej reformy wyborczej. W Sejmie Krajowym działał skutecznie na rzecz rozwiązywania problemów Tarnowa i jego mieszkańców, uzyskując między innymi partycypację kraju i państwa w kosztach regulacji przepływającej przez miasto rzeczki Wątok oraz przeforsował wsparcie Wydziału Krajowego dla miejscowej szkoły ogrodniczej.
W latach 1908-1910 dzięki staraniom władz miejskich, kierowanych przez burmistrza Tertila postępowała rozbudowa i modernizacja Tarnowa. Powstawały nowe budynki użyteczności publicznej, takie jak gmach Banku Austro-Węgierskiego przy ulicy Mickiewicza, Zakład dla Nieuleczalnie Chorych, nowa synagoga żydowska tzw. „Jubileuszowa”, dobudowano drugą kondygnację w budynkach Krajowej Szkoły Ogrodniczej i II Gimnazjum. Apogeum tych przedsięwzięć był dzień 24 listopada 1910 r., nazwany w Tarnowie „świętem inwestycji”. W ten szczególny dzień nastąpiło bezprecedensowe w historii miasta wydarzenie, mianowicie oddane zostały do użytku mieszkańców aż trzy ważne obiekty: dworzec kolejowy, elektrownia i wodociąg. Wkład burmistrza Tertila w te przedsięwzięcia ocenił biskup tarnowski, Leon Wałęga stwierdzając podczas swojego przemówienia na okolicznościowym bankiecie w kasynie, iż to: „dr Tertil był właśnie duszą wszystkiego, że myślał o wszystkim i wszystkim kierował”[4].
W 1911 r. Tertil kandydował z Tarnowa do wiedeńskiego parlamentu Rady Państwa. Pomimo popularności jaką cieszył się burmistrz w społeczeństwie miasta, miejscowa prasa zapowiadała jego klęskę wyborczą. Tym bardziej, że będąc członkiem Stronnictwa Narodowej Demokracji Tertil miał zagorzałych przeciwników i adwersarzy politycznych, szczególnie w środowiskach żydowskich i wśród socjalistów. Pomimo tego 13 czerwca 1911 r. Tertil został wybrany zdecydowaną większością głosów posłem z Tarnowa do Rady Państwa w Wiedniu. Było to nie tylko jego osobiste zwycięstwo, ale również sukces mieszkańców miasta, którzy uzyskali swojego przedstawiciela w parlamencie państwowym.
W 1912 r. Tadeusz Tertil opuścił Stronnictwo Narodowej Demokracji, gdyż uznał, iż ugrupowanie realizowało złą taktykę, szczególnie na forum Koła Polskiego w Radzie Państwa. Decyzja ta wzmogła polityczną nagonkę na osobę burmistrza, który w atmosferze silnych ataków i pomówień 31 października 1912 r. złożył swój urząd. Dymisja nie została jednak przez Radę Miejską przyjęta. Aż do wybuchu I wojny światowej burmistrz Tertil utrzymał swoją silną pozycję i popularność w mieście. Potwierdzeniem tego stanu rzeczy był jego ponowny wybór w lipcu 1913 r. na posła do galicyjskiego Sejmu Krajowego. Jednakże polityka nie przesłoniła dr Tertilowi jego pracy na rzecz miasta, a jej efektem były kolejne finalizowane inwestycje i przedsięwzięcia. W latach 1912-1913 powstała nowa szkoła na Grabówce, w 1913 r. wybudowany został gmach poczty głównej, zaś sam burmistrz zainicjował działania zmierzające do budowy nowych warsztatów kolejowych.
4 sierpnia 1914 r. Tadeusz Tertil wraz z tłumem mieszkańców miasta żegnał pierwszy 43 osobowy oddział tarnowskiej Polskiej Drużyny Strzeleckiej, który na rozkaz Komendy Okręgowej PDS wyruszył do Krakowa. Kolejne oddziały opuściły Tarnów 6 i 8 sierpnia. Wszystkie osobiście żegnał burmistrz Tertil. 25 sierpnia powstał w Tarnowie Powiatowy Komitet Narodowy, podporządkowany organizacyjnie Naczelnemu Komitetowi Narodowemu. Jego przewodniczącym został wybrany Władysław Jaśkiewicz a zastępował go Tadeusz Tertil. Zadaniem PKN było organizowanie pomocy materialnej dla walczących na froncie żołnierzy Legionów Polskich. Wśród osób przekazujących na jego działalność znaczne sumy pieniężne był również dr Tertil.
Okres I wojny światowej, a w szczególności czas rosyjskiej okupacji Tarnowa udowodnił, iż Tadeusz Tertil był nie tylko kompetentnym, przedsiębiorczym i pracowitym, ale również niezłomnym burmistrzem miasta, do którego charakterystyki bez zbytniej przesady można użyć określenia bohaterski. Większość radnych wraz z wiceburmistrzem, Hermanem Mützem nie wytrzymała próby odwagi i przed wkroczeniem wojsk rosyjskich do Tarnowa opuściła miasto. 10 listopada w godzinach popołudniowych pojawiły się w mieście pierwsze patrole rosyjskie. W ratuszu doszło do spotkania mającego objąć funkcję komendanta miasta kpt. Gassaniłowa z burmistrzem Tertilem. Rosyjski oficer demonstracyjnie przedstawił swoją osobę: „Jestem rotmistrz Gassaniłow poseł Dumy”, na co padła równie ostentacyjna odpowiedź: „Jestem burmistrz Tertil, poseł do Rady Państwa”[5]. Jednocześnie przekazując Rosjanom klucze do miasta dr Tertil zaskoczył komendanta swoją cywilną odwagą, gdy rzekł w pewnym momencie:
W 1911 r. Tertil kandydował z Tarnowa do wiedeńskiego parlamentu Rady Państwa. Pomimo popularności jaką cieszył się burmistrz w społeczeństwie miasta, miejscowa prasa zapowiadała jego klęskę wyborczą. Tym bardziej, że będąc członkiem Stronnictwa Narodowej Demokracji Tertil miał zagorzałych przeciwników i adwersarzy politycznych, szczególnie w środowiskach żydowskich i wśród socjalistów. Pomimo tego 13 czerwca 1911 r. Tertil został wybrany zdecydowaną większością głosów posłem z Tarnowa do Rady Państwa w Wiedniu. Było to nie tylko jego osobiste zwycięstwo, ale również sukces mieszkańców miasta, którzy uzyskali swojego przedstawiciela w parlamencie państwowym.
W 1912 r. Tadeusz Tertil opuścił Stronnictwo Narodowej Demokracji, gdyż uznał, iż ugrupowanie realizowało złą taktykę, szczególnie na forum Koła Polskiego w Radzie Państwa. Decyzja ta wzmogła polityczną nagonkę na osobę burmistrza, który w atmosferze silnych ataków i pomówień 31 października 1912 r. złożył swój urząd. Dymisja nie została jednak przez Radę Miejską przyjęta. Aż do wybuchu I wojny światowej burmistrz Tertil utrzymał swoją silną pozycję i popularność w mieście. Potwierdzeniem tego stanu rzeczy był jego ponowny wybór w lipcu 1913 r. na posła do galicyjskiego Sejmu Krajowego. Jednakże polityka nie przesłoniła dr Tertilowi jego pracy na rzecz miasta, a jej efektem były kolejne finalizowane inwestycje i przedsięwzięcia. W latach 1912-1913 powstała nowa szkoła na Grabówce, w 1913 r. wybudowany został gmach poczty głównej, zaś sam burmistrz zainicjował działania zmierzające do budowy nowych warsztatów kolejowych.
4 sierpnia 1914 r. Tadeusz Tertil wraz z tłumem mieszkańców miasta żegnał pierwszy 43 osobowy oddział tarnowskiej Polskiej Drużyny Strzeleckiej, który na rozkaz Komendy Okręgowej PDS wyruszył do Krakowa. Kolejne oddziały opuściły Tarnów 6 i 8 sierpnia. Wszystkie osobiście żegnał burmistrz Tertil. 25 sierpnia powstał w Tarnowie Powiatowy Komitet Narodowy, podporządkowany organizacyjnie Naczelnemu Komitetowi Narodowemu. Jego przewodniczącym został wybrany Władysław Jaśkiewicz a zastępował go Tadeusz Tertil. Zadaniem PKN było organizowanie pomocy materialnej dla walczących na froncie żołnierzy Legionów Polskich. Wśród osób przekazujących na jego działalność znaczne sumy pieniężne był również dr Tertil.
Okres I wojny światowej, a w szczególności czas rosyjskiej okupacji Tarnowa udowodnił, iż Tadeusz Tertil był nie tylko kompetentnym, przedsiębiorczym i pracowitym, ale również niezłomnym burmistrzem miasta, do którego charakterystyki bez zbytniej przesady można użyć określenia bohaterski. Większość radnych wraz z wiceburmistrzem, Hermanem Mützem nie wytrzymała próby odwagi i przed wkroczeniem wojsk rosyjskich do Tarnowa opuściła miasto. 10 listopada w godzinach popołudniowych pojawiły się w mieście pierwsze patrole rosyjskie. W ratuszu doszło do spotkania mającego objąć funkcję komendanta miasta kpt. Gassaniłowa z burmistrzem Tertilem. Rosyjski oficer demonstracyjnie przedstawił swoją osobę: „Jestem rotmistrz Gassaniłow poseł Dumy”, na co padła równie ostentacyjna odpowiedź: „Jestem burmistrz Tertil, poseł do Rady Państwa”[5]. Jednocześnie przekazując Rosjanom klucze do miasta dr Tertil zaskoczył komendanta swoją cywilną odwagą, gdy rzekł w pewnym momencie:
Przed chwilą z usta pana padły słowa, że jesteście naszymi gospodarzami. Zwrócę wam uwagę, że gospodarzem miasta jestem ja, a wy jesteście naszymi gośćmi. My was i wasze prawa musimy szanować, ale i od was tego żądamy[6].
Rosyjska okupacja miasta trwała do 6 maja 1915 r. W tym czasie Tadeusz Tertil osobiście wsławiał się za mieszkańcami Tarnowa, którzy popadli w konflikt z władzami okupacyjnymi, narażając się na szykany z ich strony, przyczynił się do uwolnienia jeńców - żołnierzy I Brygady Legionów Polskich uwięzionych na Pogwizdowie po bitwie pod Łowczówkiem, podejmował działania mające na celu ograniczanie rekwizycji mienia ludności wiejskiej ze strony wojsk rosyjskich oraz zapewnienie bezpieczeństwa mieszkańcom miasta, organizował pomoc dla nędzarzy, rodzin rezerwistów, emerytów, sierot i wdów.
W wydanej w 1932 r. pracy „Tarnów podczas inwazji rosyjskiej”, jej autor, Franciszek Szewczyk sumując zachowanie i rolę, jaką przyszło spełniać burmistrzowi w tym niezwykle dramatycznym dla miasta i jego mieszkańców okresie stwierdził:
W wydanej w 1932 r. pracy „Tarnów podczas inwazji rosyjskiej”, jej autor, Franciszek Szewczyk sumując zachowanie i rolę, jaką przyszło spełniać burmistrzowi w tym niezwykle dramatycznym dla miasta i jego mieszkańców okresie stwierdził:
Wobec władz rosyjskich Dr Tertil zajął właściwe stanowiska, nie tracąc narodowego charakteru, jak przystoi na prawdziwego patriotę-Polaka. Stanął na gruncie odwagi cywilnej i szczerości. Ani na chwilkę nie zostawił komendantów w złudzeniu i nie uważał ich za gospodarzy miasta, jak również nie życzył sobie pozostać pod ich rządami i godzić się z ich hasłami[7].
Po wycofaniu się z Tarnowa wojsk rosyjskich i powrocie Austriaków trudna sytuacja miasta nie uległa poprawie. Władze austriackie rozpoczęły „polowanie na zdrajców”, metodami szpiegowskimi poszukiwano wszystkich tych, którzy współpracowali z Rosjanami. Podejrzenia, a nawet oskarżenia padły również pod adresem samego burmistrza Tertila. Przeprowadzone zostało przeciwko niemu długie i ciężkie śledztwo. Jednakże kres wytrzymałości Tadeusza Tertila przyniosło oskarżenie, z jakim wystąpił przeciwko niemu wiceburmistrz Herman Mütz. Przedstawiciel żydowskiej społeczności miasta zarzucił burmistrzowi, iż w czasie okupacji rosyjskiej nie działał on na rzecz uchronienia mienia żydowskich kupców przed grabieżami. Pod wpływem tego wydarzenia w czerwcu 1915 r. dr Tertil zrezygnował piastowanej funkcji. Wraz z nim ustąpiło 17 chrześcijańskich radnych. Cała zaistniała na forum Rady Miasta sytuacja mogła przynieść eskalację antagonizmu między chrześcijańską a izraelicką częścią społeczeństwa Tarnowa. Nie chcąc dopuścić do takiego rozwoju wypadków Tadeusz Tertil powrócił na stanowisko gospodarza miasta.
Od 25 lipca 1917 r. na wniosek burmistrza Rada Miejska kilkakrotnie podejmowała jednogłośne uchwały z żądaniem uwolnienia z więzienia w Magdeburgu Józefa Piłsudskiego oraz przetrzymywanych w obozach jenieckich legionistów.
Tadeuszowi Tertilowi jako ostatniemu prezesowi Koła Polskiego w austriackiej Radzie Państwa przypadło również w udziale zamknięcie jego historii. W swoich wspomnieniach pisał o tym wydarzeniu Wincenty Witos:
Od 25 lipca 1917 r. na wniosek burmistrza Rada Miejska kilkakrotnie podejmowała jednogłośne uchwały z żądaniem uwolnienia z więzienia w Magdeburgu Józefa Piłsudskiego oraz przetrzymywanych w obozach jenieckich legionistów.
Tadeuszowi Tertilowi jako ostatniemu prezesowi Koła Polskiego w austriackiej Radzie Państwa przypadło również w udziale zamknięcie jego historii. W swoich wspomnieniach pisał o tym wydarzeniu Wincenty Witos:
dr Tertil dostał się na stolec prezesa Koła dość niespodziewanie. Drogę utorowały mu przemówienia dość śmiałe i samodzielne, a przy tym jego stosunek do rządu austriackiego sięgający czasów okupacji rosyjskiej (...). Jemu też przypadło w udziale szereg bardzo ważnych posunięć politycznych, w końcu pogrzeb Koła po jego kilkudziesięcioletnim istnieniu[8].
28 października 1918 r. w Krakowie powstała Polska Komisja Likwidacyjna, jako najwyższa władza dla całego zaboru austriackiego. Jej zadaniem była likwidacja wszelkich związków państwowych i administracyjnych łączących Galicję Zachodnią z Austrią. W składzie jej prezydium obok Wincentego Witosa i Ignacego Daszyńskiego znalazł się burmistrz Tarnowa, Tadeusz Tertil. Dwa dni później na jego wniosek tarnowska Rada Miejska jednogłośnie przyjęła uchwałę o „niepodległości Tarnowa”, postanawiając że:
Tarnów oddaje się poleceniom rządu warszawskiego i że organowi rządowemu utworzonemu przez Radę Regencyjną da posłuch[9].
W nocy z 30 na 31 października w Tarnowie obalone zostały władze austriackie. Władzę polityczną w wolnym mieście objęły połączone: Komitet Obrony Narodowej oraz Komitet Powiatowy. Tarnów stał się niepodległym miastem, pierwszym na obszarze Galicji, a Tadeusz Tertil był jego ostatnim burmistrzem w czasach zaborów i pierwszym w okresie niepodległości.
Tadeusz Tertil sprawował funkcję burmistrza miasta do 25 października 1923 r. Pierwsze pięć lat istnienia niepodległego państwa polskiego upłynęło mu na walce w obronie własnego honoru i dobrego imienia. Ze zdwojoną siłą powróciły zarzuty o brak działań w obronie żydowskich sklepów, grabionych podczas okupacji rosyjskiej. W trakcie kontroli rachunków miejskich rosły nieporozumienia, zamieniane przez przeciwników osoby burmistrza w oskarżenia i oszczerstwa. W takiej atmosferze Tadeusz Tertil 16 listopada 1922 r. złożył swój urząd, jednak Rada Miejska nie przyjęła jego dymisji. 13 września 1923 r. burmistrz ponowił rezygnację, którą radni ponownie odrzucili. Po miesiącu oczekiwania, 25 października 1923 r. dr Tertil ostatecznie usunął się z urzędu, a w konsekwencji z życia publicznego.
31 marca 1925 r. Tadeusz Tertil niespodziewanie zmarł, jak się okazało na skutek nie rozpoznanego w porę zapalenia wyrostka robaczkowego. Miał 61 lat. Na ostatnie dwa lata swojego życia powrócił do zawodu adwokackiego. Pogrzeb odbył się na koszt miasta. Ponadto radni zobowiązali się wybudować dla byłego burmistrza godny jego osoby grobowiec. Zobowiązanie to nie zostało spełnione.
Szczególnym miejscem związanym z pamięcią o najwybitniejszym burmistrzu Tarnowa jest tzw. „Pasaż Tertila”. W 1912 r. dr Tertil zakupił od Kurii Biskupiej dom przy Rynku 4, gdzie wcześniej mieścił się pałac biskupi. W następnych latach wybudował trzypiętrowy dom przy Placu Kazimierza 2, a następnie połączył te dwa budynki dość obszernym przejściem. Powstał w ten sposób pasaż, nazwany jego nazwiskiem.
Losy Tadeusza Tertila splotły się nierozerwalnie z historią Tarnowa ostatnich kilkunastu lat przed odzyskaniem przez Polskę niepodległości. On sam był wybitną osobowością. Pracowity, zdolny do poświęceń, nie tracący ducha w najtrudniejszych momentach, ale jednocześnie czuły na punkcie własnego honoru i godności. Swoją inwencją zarażał innych, potrafił konsekwentnie dążyć do wyznaczonego celu. Dzięki tym cechom jako burmistrz miasta, a później także parlamentarzysta położył nieocenione zasługi dla rozwoju Tarnowa. Kierował się ideałami i wartościami, które krzewiło Polskie Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”. Był prawdziwym pozytywistą, potrafiącym skutecznie wykorzystać dla dobra miasta i jego mieszkańców te warunki, jakie w zaborze austriackim stwarzała istniejąca autonomia. Jednocześnie był prawdziwym polskim patriotą wspierającym czyn niepodległościowy i służącym swymi zdolnościami i umiejętnościami idei niepodległości Polski. Jako polityk deklasował swoich rywali klasą, kompetencjami oraz inteligencją, co jednak ostatecznie nie uchroniło go przed staniem się ofiarą politycznych antagonizmów .
Tadeusz Tertil sprawował funkcję burmistrza miasta do 25 października 1923 r. Pierwsze pięć lat istnienia niepodległego państwa polskiego upłynęło mu na walce w obronie własnego honoru i dobrego imienia. Ze zdwojoną siłą powróciły zarzuty o brak działań w obronie żydowskich sklepów, grabionych podczas okupacji rosyjskiej. W trakcie kontroli rachunków miejskich rosły nieporozumienia, zamieniane przez przeciwników osoby burmistrza w oskarżenia i oszczerstwa. W takiej atmosferze Tadeusz Tertil 16 listopada 1922 r. złożył swój urząd, jednak Rada Miejska nie przyjęła jego dymisji. 13 września 1923 r. burmistrz ponowił rezygnację, którą radni ponownie odrzucili. Po miesiącu oczekiwania, 25 października 1923 r. dr Tertil ostatecznie usunął się z urzędu, a w konsekwencji z życia publicznego.
31 marca 1925 r. Tadeusz Tertil niespodziewanie zmarł, jak się okazało na skutek nie rozpoznanego w porę zapalenia wyrostka robaczkowego. Miał 61 lat. Na ostatnie dwa lata swojego życia powrócił do zawodu adwokackiego. Pogrzeb odbył się na koszt miasta. Ponadto radni zobowiązali się wybudować dla byłego burmistrza godny jego osoby grobowiec. Zobowiązanie to nie zostało spełnione.
Szczególnym miejscem związanym z pamięcią o najwybitniejszym burmistrzu Tarnowa jest tzw. „Pasaż Tertila”. W 1912 r. dr Tertil zakupił od Kurii Biskupiej dom przy Rynku 4, gdzie wcześniej mieścił się pałac biskupi. W następnych latach wybudował trzypiętrowy dom przy Placu Kazimierza 2, a następnie połączył te dwa budynki dość obszernym przejściem. Powstał w ten sposób pasaż, nazwany jego nazwiskiem.
Losy Tadeusza Tertila splotły się nierozerwalnie z historią Tarnowa ostatnich kilkunastu lat przed odzyskaniem przez Polskę niepodległości. On sam był wybitną osobowością. Pracowity, zdolny do poświęceń, nie tracący ducha w najtrudniejszych momentach, ale jednocześnie czuły na punkcie własnego honoru i godności. Swoją inwencją zarażał innych, potrafił konsekwentnie dążyć do wyznaczonego celu. Dzięki tym cechom jako burmistrz miasta, a później także parlamentarzysta położył nieocenione zasługi dla rozwoju Tarnowa. Kierował się ideałami i wartościami, które krzewiło Polskie Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”. Był prawdziwym pozytywistą, potrafiącym skutecznie wykorzystać dla dobra miasta i jego mieszkańców te warunki, jakie w zaborze austriackim stwarzała istniejąca autonomia. Jednocześnie był prawdziwym polskim patriotą wspierającym czyn niepodległościowy i służącym swymi zdolnościami i umiejętnościami idei niepodległości Polski. Jako polityk deklasował swoich rywali klasą, kompetencjami oraz inteligencją, co jednak ostatecznie nie uchroniło go przed staniem się ofiarą politycznych antagonizmów .
dr Paweł Juśko
Bibliografia
Opracowania:
Dokumenty:
1. Archiwum Państwowe w Krakowie/o Tarnów Akta miasta Tarnowa /1831-1944/ sygn. M. T. 8.Opracowania:
1. Braun J., Czasy i ludzie, cz. II, „Rocznik Tarnowski” Tarnów 1994.
2. Dziama L., Gawęda Sokola, [w:] Sprawozdanie jubileuszowe Towarzystwa Gimnastycznego Sokół w Tarnowie 1883-1933, Tarnów 1934.
3. Szewczyk F., Tarnów podczas inwazji rosyjskiej, Tarnów 1932.
4. Witos W., Moje wspomnienia, Olsztyn 1981.
4. Witos W., Moje wspomnienia, Olsztyn 1981.
Czasopisma
1. „Pogoń” 1907, nr 3.
2. „Pogoń” 1910, nr 48.
Fotografie
1. Tadeusz Tertil (fot. Archiwum Muzeum Okręgowego w Tarnowie).
1. Tadeusz Tertil (fot. Archiwum Muzeum Okręgowego w Tarnowie).
[1] L. Dziama, Gawęda Sokola, [w:] Sprawozdanie jubileuszowe Towarzystwa Gimnastycznego Sokół w Tarnowie 1883-1933, Tarnów 1934, s. 10.
[2] W 2007 roku w związku z Rokiem Tadeusza Tertila w Tarnowie wydana została okolicznościowa publikacja, pt. „Tarnów w czasach burmistrza Tadeusza Tertila” (red. P. Juśko, Tarnów 2007). Obok samej biografii bohatera porusza ona zagadnienia związane z osiągnięciami miasta Tarnowa w okresie autonomii galicyjskiej i początkach II Rzeczypospolitej. Szeroko zostały w niej również potraktowane dzieje Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Tarnowie.
[3] „Pogoń” 1907, nr 3, s. 3.
[4] „Pogoń” 1910, nr 48, s. 2.
[5] J. Braun, Czasy i ludzie, cz. II, „Rocznik Tarnowski” 1994, 225.
[6] F. Szewczyk, Tarnów podczas inwazji rosyjskiej, Tarnów 1932, s. 37.
[7] F. Szewczyk, dz. cyt., s. 36.
[8] W. Witos, Moje wspomnienia, Olsztyn 1981, s. 220.
[9] Archiwum Państwowe w Krakowie/o Tarnów Akta miasta Tarnowa /1831-1944/ sygn. M. T. 8.