Jan Amor Tarnowski (1488-1561) – hetman wielki koronny i właściciel miasta Tarnowa


W 1488 r. na zamku tarnowskim urodził się Jan Amor Tarnowski, syn Jana Amora Młodszego kasztelana krakowskiego i Barbary Zawiszanki z Rożnowa, wnuczki sławnego rycerza Zawiszy Czarnego.

Ze względu na słabe zdrowie przyszły hetman został przeznaczony przez ojca do stanu duchownego. Nauki rozpoczął na dworze królewskim pod opieką kardynała Fryderyka Jagiellończyka, a następnie podkanclerzego i późniejszego prymasa Macieja Drzewieckiego.
W 1500 r. po śmierci ojca, matka zgodziła się na to by Jana Amora przeznaczyć do służby publicznej. 24 stycznia 1507 r. Jan Tarnowski uczestniczył w uroczystościach koronacyjnych Zygmunta Starego odbywających się na Wawelu.

W 1508 r. rozpoczęła się kariera wojskowa młodego (dwudziestoletniego) Jana. Pod dowództwem hetmana Mikołaja Firleja brał udział w bitwie pod Orszą w czasie której dowodził jako rotmistrz oddziałami zaciężnej jazdy.

W 1512 r. pod hetmanem Mikołajem Kamienieckim walczył z Tatarami krymskimi pod Łopusznem i Wiśniowcem. W 1514 r. uczestniczył w wyprawnie orszańskiej hetmana Konstantego Ostrogskiego przeciw wojskom moskiewskim, dowodził tam hufcem złożonym z młodzieży najsłynniejszych polskich rodów.

W latach 1518-21 odbył pielgrzymkę do Ziemi Świętej, zwiedził Syrię, Palestynę, Egipt i Grecję, a w drodze powrotnej poznał kraje Europy zachodniej – Niemcy, Anglię, Francję, Hiszpanię i Portugalię. W czasie tej podróży w Rzymie był przyjęty przez papieża Leona X, a w Jerozolimie pasowano go na Rycerza Grobu Chrystusowego. W czasie pobytu w Portugalii brał udział w wojnie króla Emanuela I Szczęśliwego przeciwko Maurom. Za zasługi został pasowany na rycerza.

Po powrocie do kraju w 1521 r. wyprawił się przeciwko Turkom idąc z pomocą Ludwikowi Jagiellończykowi. W uznaniu zasług wojennych został nagrodzony kasztelanią wojnicką i województwem ruskim. 2 kwietnia 1527 r. na sejmie krakowskim obdarzono go godnością hetmana wielkiego koronnego i urzędem wojewody ruskiego. Urząd hetmana wielkiego koronnego pełnił od tego czasu z przerwami niemal do końca życia.

Od kwietnia do czerwca 1528 r., w zamku na Górze św. Marcina siedzibie Jana Tarnowskiego, przebywał król Węgier Jan Zapolya, który schronił się tam przed Ferdynandem Habsburgiem roszczącym sobie prawa do korony węgierskiej.

22 sierpnia 1531 r. pod Obertynem rozegrała się jedna z najsłynniejszych bitew XVI wieku. Wojska polskie pod dowództwem hetmana Tarnowskiego odniosły zwycięstwo nad znacznie liczniejszą armia mołdawską hospodara Piotra Raresza. Tarnowski, po zwycięstwie pod Gwoźdźcem, dysponując 4800 jazdy, 1200 piechoty, 12 działami i 300 wozami 21 sierpnia 1531 r. stanął na nocleg pod Obertynem. Tu dowiedział się, że Piotr Raresz ciągnie przeciw niemu około 17000 wojska, głównie jazdy i prawdopodobnie 50 dział. Hetman wiedząc o przewadze liczebnej wroga nie chciał spotkać się z nim w otwartym polu, lecz wykorzystał więc system warownego taboru. Swoje wojska rozlokował na wyniosłym płaskowzgórzu. Wozy spięto łańcuchami, tworząc tabor z jedną bramą w kierunku południowo-wschodnim, skąd nadciągał nieprzyjaciel. W taborze wojsko rozlokowano następująco: czelny huf jazdy zwrócono frontem do bramy, za nim pozostałe chorągwie, część piechoty obsadziła wozy południowo-zachodnich i południowo-wschodnich boków taboru, reszta w liczbie 800 ludzi tworzyła oddział manewrowy. Północno-wschodni bok taboru osłaniał las. Wszystkie działa umieszczono w południowo-wschodnim rogu taboru. Rano 22 sierpnia 1531 r. rozpoczęła się bitwa od pojedynku artyleryjskiego. Jazda mołdawska nie przejawiała chęci przypuszczenia szturmu, zaczęła okrążać polski tabor, wobec czego Tarnowski rozkazał usunąć z południowo-zachodniego boku taboru część wozów i przez powstałą w ten sposób bramę posłał do boju manewrowy oddział piechoty, który ogniem powstrzymał nadciągającą jazdę mołdawską. Wtedy to Raresz rzucił do boju w kierunku tylnej bramy większą część swej jazdy. W tym czasie polski huf czelny, wspierany hufcami posiłkowymi rozbił prawe skrzydło mołdawskie i zdobył działa. Wówczas na drodze do Chocimierza pojawił się poczet starosty chęcińskiego Szafrańca. Mołdawianie myśląc, iż Polakom przybywają posiłki rzucili się do ucieczki. Ścigani przez polską jazdę bądź potopili się w okolicznych bagnach bądź padli lub dostali się do niewoli. Straty po stronie mołdawskiej wynosiły ok. 5000 ludzi, po stronie polskiej 256 ludzi.
   
Bitwa ta rozsławiła imię Jana Tarnowskiego w całej Europie i sprawiła iż uznawano go za jednego z najznamienitszych dowódców epoki.

W 1531 r. hetman tarnowski dowodząc wojskami polsko-litewskimi zdobył Homel i Starolub. W tym samym roku w październiku, król Zygmunt Stary mianował hetmana Tarnowskiego wojewodą krakowskim, a 15 marca 1535 r. Tarnowski został kasztelanem krakowskim.

W 1545 r. hetman Tarnowski otrzymał od arcybiskupa gnieździeńskiego Piotra Gamrata breve papieskie z odpustami i przywilejami nadanymi przez papieża Pawła III w 1535 r. W 1547 r. został obdarowany przez cesarza Karola V dyplomem hrabiów Świętego Cesarstwa Rzymskiego, tytuł ten miał dotyczyć zarówno hetmana jak i jego potomków.

Jan Tarnowski wiele troski i wysiłku poświęcał obronności kraju i wojskowości, zasłynął jako reformator polskiej sztuki wojennej i autor zasad użycia jazdy na polu walki. W drukarni Łazarza Andrysowicza w 1558 r. wydano dzieło hetmana pt. „Cosilium rationis belicae (Rada Sprawy Wojennej)”. Było to najwybitniejsze dzieło wojskowe w XVI wieku.

Obawiając się najazdu tureckiego budował miasta o charakterze warownym. Postanowił wznieść w Rożnowie twierdzę mającą służyć bezpieczeństwo całej Rzeczpospolitej i zatrzymać ewentualny marsz wojsk tureckich na Tarnów lub Kraków, dając czas hetmanom na zebranie wojska. Nie ukończona rożnowska beluarda nad Dunajcem była drugą po Gdańsku fortyfikacją bastionową w Polsce. W 1540 r. Tarnowski zbudował nowe miasto Tarnopol, które miało być strażnicą Podola i Rusi.

Tarnów za czasów hetmana Jana Tarnowskiego stał się jednym z pierwszych ośrodków architektury renesansowej w Polsce, był bardzo mocno ufortyfikowany, a same fortyfikacje należały do najnowocześniejszych.

W latach 1554-1560 hetman wydał szereg przepisów i instrukcji mających ułatwić prawidłowe zarządzaniem miastem. Dotyczyły one administracji, zabudowy, bezpieczeństwa, obronności a nawet higieny mieście.

Kasztelan krakowski Jan Tarnowski był posiadaczem jednego z największych majątków ziemskich w kraju. W skład którego wchodziło 5 miast i ponad 120 wsi położonych na terenach województw: krakowskiego, sandomierskiego, ruskiego i poza granicami kraju – w Czechach.

Na swoim zamku przyjmował najwybitniejsze osobistości literatury i sztuki polskiego renesansu, zgromadził tam również bogatą bibliotekę i liczne dzieła sztuki. Na dworze hetmana zdobywali wykształcenie synowie wielkich rodów polskiego ziemiaństwa, ale dbano także o nauczanie dzieci mieszczańskich. W 1559 r. wydano ordynację dla szkoły miejskiej w Tarnowie w której wyznaczono cel, „aby talenty i młodzież w szkołach publicznych mogły być kształcone należycie kierowane i wychowane”.

Jan Amor Tarnowski był trzykrotnie żonaty. W 1511 r. wziął ślub z Barbarą z Tęczyna córką wojewody ruskiego z którą miał synów Jana Aleksandra zmarłego w 1515 r. i Jana Amora który zmarł w 1537 r. mając 21 lat. Z Beata Odrowążówną rozstał się po stwierdzeniu niedopełnienia warunków sakramentu małżeństwa. W 1530 r., 8 maja w katedrze wawelskiej zawarł małżeństwo z Zofią Szydłowiecką, córką kanclerza i starosty krakowskiego. Doczekał się syna Jana Amora, który zmarł w dzieciństwie (1537 r.), córki Zofii (ur. 1534 r.) późniejszej żony Konstantego Ostrogskiego oraz syna Jana Krzysztofa (ur. 1537 r.).

Hetman koronny i kasztelan krakowski Jan Amor Tarnowski zmarł 16 maja 1561 r. w wieku 73 lat. Pochowany został 18 sierpnia 1561 r. w krypcie w kolegiacie tarnowskiej. Jego pogrzeb stanowił największy zjazd w staropolskim okresie dziejów Tarnowa.

Sława hetmana Jana Tarnowskiego jako niezwyciężonego wodza i humanisty sięgała poza granice kraju, był jedną z najbardziej znanych postaci w Europie.

Jarosław Zbrożek

Bibliografia

Opracowania:
1. Jan Tarnowski, Hetman i mąż stanu, red. E. Juśko, Tarnów 2009.
2. Leśniak F., Tarnowski Jan Amor, [w:] Encyklopedia Tarnowa, red. A. Niedojadło, Tarnów 2010.
3. Mała Encyklopedia Wojskowa, K-Q, R-Ż, Warszawa 1970.
4. Radoń Z., Galopem przez dzieje Kawalerii Polskiej, Tarnów 2010.

Fotografie

1. Jan Amor Tarnowski (fot. Litografia Steffens, autor grafiki nieznany. Nakładem Żupańskiego)