Akademiola – dawny budynek szkolny
Dawny budynek szkolny zwany akademiolą znajduje się w północno-wschodniej części Placu Katedralnego. Jest to budynek zbudowany na planie nieregularnego czworoboku, murowany, piętrowy, podpiwniczony, jednotraktowy. Jego zachodnia ściana wsparta jest na miejskim murze obronnym. Całość nakryto wysokim dachem siodłowym, pokrytym dachówką ceramiczną. Fasada jest pięcioosiowa z obramieniami okiennymi wykonanymi techniką sgraffitową. Główne wejście ozdobiono kamiennym portalem manierystycznym stylizowanym na XVI wiek. Piwnice nakryte są sklepieniami kolebkowymi. Wnętrze budynku jest jednoprzestrzenne, z odsłoniętym XVI-wiecznym wątkiem ścian oraz stropem belkowym zrekonstruowanym współcześnie.
Obecnie istniejący budynek powstał z dwóch odrębnych budynków, a mianowicie z budynku dawnej szkoły parafialnej (część południowo-zachodnia) i infirmerii (izby chorych) wikariuszy kolegiackich (część północno-wschodnia).
Szkoła parafialna prawdopodobnie istniała już od II połowy XIV wieku. Najstarsza wzmianka o niej pochodzi z 1413 r. W związku z tym logiczne wydaje się, że pierwszy budynek szkoły pochodzi z II połowy XIV wieku i jak większość ówczesnej zabudowy miasta był zbudowany z drewna. W XVI wieku powstał nowy budynek już murowany. Jego budowę należy łączyć z osobą Marcina Łyczki – prepozyta tarnowskiego, który utworzył specjalny fundusz na rzecz szkoły w 1578 r. Prawdopodobnie już znacznie wcześniej wybudowano nowy budynek szkolny. Przypuszczać można, iż stało się to między rokiem 1552 r., gdy Marcin Łyczko objął funkcję prepozyta, a 1559 r. kiedy to Jan Tarnowski wydał ordynację dla szkoły. W tym to okresie reorganizowano szkołę, a sprawa budowy jej nowego budynku mogła być jednym z elementów tej reorganizacji. Wiadomo na pewno, że istniał w 1597 r., gdyż mówią o tym zapiski z wizytacji kardynała Jerzego Radziwiłła. Był to murowany, piętrowy budynek z czteroma pomieszczeniami.
W 1559 r. Jan Tarnowski zezwolił kustoszowi tarnowskiemu Janowi na budowę murowanego domu po północno-wschodniej stronie szkoły. W zezwoleniu tym zastrzeżono prawo przejścia obrońców miasta przez ten dom na mury obronne oraz to, że prawo własności po śmierci kustosza przejdzie na wikariuszy. W niedługim czasie po tym zezwoleniu wybudowano dom, który zajął wolną przestrzeń między Domem Mikołajowskich a szkołą. Zgodnie z zastrzeżeniem pod koniec XVI wieku przeszedł na własność wikariuszy stając się izbą chorych. W 1617 r. budynek ten spłonął w trakcie pożaru miasta, a w roku następnym został odbudowany.
W 1663 r. budynek szkolny spłonął w trakcie pożaru miasta. Rada miejska, która go utrzymywała z powodu braku funduszy w 1694 r. odstąpiła go kapitule. Natomiast w 1663 r. izba chorych przeszła w ręce kanonika nowo utworzonej kanonii św. Karola Boromeusza Pawła Kuszewskiego. Stan obydwóch budynków w I połowie XVIII wieku był nie najlepszy.
W 1753 r. ksiądz Wojciech Kaszewicz utworzył fundację mającą zapewnić funkcjonowanie i rozwój tarnowskiej szkoły. W trzy lata później rozpoczęła działalność Kolonia Akademicka przekształcona z dotychczasowej szkoły. W tym czasie na własność tarnowskiej Kolonii Akademickiej przeszły obydwa w/w budynki. Przeprowadzono w nich prace adaptacyjne oraz remontowe. W ich wyniku budynek szkolny w dalszym ciągu pełnił funkcje dydaktyczne natomiast w dawnej izbie chorych znajdowały się mieszkania dla nauczycieli kolonii.
Po 1772 r. Kolonia Akademicka przeszła pod zarząd kapituły, a w 1784 r. przekształcona została w państwowe gimnazjum połączone ze szkołą normalną trzyklasową i szkołą elementarną. Budynek zaś nie został włączony do Funduszu Religijnego.
W latach 1814-17 miał miejsce gruntowny remont i przebudowa obydwu budynków polegająca na ich scaleniu w jeden budynek. Dawne mieszkania nauczycieli Kolonii Akademickiej przekształcono tymczasowo w mieszkanie dla dyrektora szkoły. W XIX wieku w budynku miały siedziby różne szkoły. W 1904 r. wyprowadzono ostatnich uczniów. Ówczesny stan budynku był już katastrofalny.
Po drugiej wojnie światowej utworzono Muzeum Diecezjalne. Na jego siedzibę przeznaczono m.in. dawny budynek szkolny. W latach 1947-49 miał miejsce remont polegający na przystosowanie budynku na potrzeby muzeum. Usunięto wtedy wewnętrzny podział na kondygnacje wprowadzając układ jednoprzestrzenny, zrekonstruowano kamienne obramowanie głównego wejścia oraz udekorowano elewację sgraffitową stylistyką. Budynek do dnia dzisiejszego pełni funkcję muzealną.
Po drugiej wojnie światowej utworzono Muzeum Diecezjalne. Na jego siedzibę przeznaczono m.in. dawny budynek szkolny. W latach 1947-49 miał miejsce remont polegający na przystosowanie budynku na potrzeby muzeum. Usunięto wtedy wewnętrzny podział na kondygnacje wprowadzając układ jednoprzestrzenny, zrekonstruowano kamienne obramowanie głównego wejścia oraz udekorowano elewację sgraffitową stylistyką. Budynek do dnia dzisiejszego pełni funkcję muzealną.
Opracowania:
1. Bukowski T., Kubecki G., Akademiola, [w:] Encyklopedia Tarnowa, red. A. Niedojadło, Tarnów 2010.
2. Krupiński A. B., Zabytki urbanistyki i architektury województwa tarnowskiego, Tarnów 1989.
3. Trusz M., Dawny budynek szkolny, [w:] Tarnów – Stare Miasto – Wielki Przewodnik t. 2, red. S. Potępa, Tarnów 1999.
1. Bukowski T., Kubecki G., Akademiola, [w:] Encyklopedia Tarnowa, red. A. Niedojadło, Tarnów 2010.
2. Krupiński A. B., Zabytki urbanistyki i architektury województwa tarnowskiego, Tarnów 1989.
3. Trusz M., Dawny budynek szkolny, [w:] Tarnów – Stare Miasto – Wielki Przewodnik t. 2, red. S. Potępa, Tarnów 1999.