Historia zaklęta w nazwach, czyli o onomastyce regionu tarnowskiego

Onomastyka
Onomastyka, nazewnictwo – dział nauki zajmujący się nazwami (imionami) własnymi; rozwinęła się w 2. poł. XIX w. wraz z językoznawstwem porównawczym; onomastyka nie tylko określa i porządkuje, ale także zajmuje się pochodzeniem czyli etymologią nazw własnych oraz ich budową.

Działy onomastyki
Onomastyka składa się z dwóch głównych działów:
a) antroponimii (antroponomastyki) czyli nauki o nazwach osobowych (imiona, przezwiska, nazwiska)
b) toponimii (toponomastyki), zajmującej się nazwami miejsc, spośród których możemy wymienić:
•    hydronimię (obejmuje nazwy wód),
•    oronimię (obejmuje nazwy gór),
•    choronimię (obejmuje nazwy krajów),
•    mikrotoponimię (obejmuje nazwy drobnych obiektów terenowych),
•    zoonimię (obejmuje nazwy zwierząt),
•    fitonimię (obejmuje nazwy roślin).

Polscy pionierzy onomastyki
Wśród polskich badaczy – pionierów onomastyki wymienić należy: Franciszka Bujaka, Tadeusza Wojciechowskiego, Jana Karłowicza, Jana Rozwadowskiego, Witolda Taszyckiego, Jana Stanisława Bystronia, Stanisława Rosponda, Mieczysława Karasia i wielu innych.

Współcześni badacze onomaści
•    Współcześnie istnieje wiele ośrodków zajmujących się onomastyką i badaniami onomastycznymi. Wśród znaczących badaczy należy wymienić m.in. Kazimierza Rymuta, Marię Malec, Józefa Bubaka, Władysława Makarskiego, Ewę Wolnicz-Pawłowską, Huberta Górnowicza, Danutę Kopertowską, Zofię Kaletę, Katarzynę Skowronek, Władysława Lubasia, Marię Karpluk, Aleksandrę Cieślikową, Elżbietę Rudnicką-Firę i wielu innych.
•    Istnieje Bibliografia onomastyki polskiej, zaś od 1955 r. wydawane jest pismo „Onomastica”

Antroponimia
•    Imię (łac. nomen) – pierwsza nazwa nadawana jakiejś osobie przez grupę, do której należy, współcześnie nadawana przez rodziców podczas chrztu, pierwotnie posiadało większe znaczenie, np. Jan, Paweł
•    W języku rosyjskim istnieje tzw. отчество otcziestwo, czyli forma nazywania osoby od imienia jej ojca, por. np. Borys Nikołajewicz Jelcyn
•    Nazwisko – drugi, obecnie obowiązkowy, człon nazywania danej osoby, przekazywany z pokolenia na pokolenie, np. Kowalski
•    Przezwisko, przydomek – miano nadawane osobie, które charakteryzowało ją w danej społeczności, charakterystyczne w społeczeństwie wiejskim, por. imioniska występujące w rodzinie Dobrzyńskich z „Pana Tadeusza”

Etymologia słowa nazwisko
•    „Słownik staropolski”- do 1500 r. hasło ‘nazwisko’ nie występuje.
•    „Słownik polszczyzny XVI w.”: wyraz, nazwa.
•    „Słownik języka Adama Mickiewicza”, wyd. 1967: imię indywidualne w znaczeniu imienia jak i nazwiska, nazwy własne obiektów geograficznych, nazwy instytucji, nazwy narodów. 
•    „Słownik języka polskiego” B. S. Lindego, 1857: nazwisko: jakiekolwiek rzeczy przezwisko, imię.
•    „Słownik języka polskiego” M. Orgelbranda, Wilno 1861: nazwisko: 1). przezwanie, 2). przezwisko, imię, nazwa familii. 

Etymologia słowa nazwisko w XX w.
•    „Słownik języka polskiego” J. Karłowicza, A. Kryńskiego, W. Niedźwiedzkiego, Warszawa 1904: 1). nazwa, miano, imię; wyraz, termin, 2). Imię własne wspólne całej rodzinie, które dzieci biorą po ojcu, a żona po mężu.
•    „Słownik języka polskiego” W. Doroszewskiego, 1962: 1). nazwa rodowa, wspólne dla całej rodziny miano, które dzieci biorą zazwyczaj po ojcu, a żona po mężu, 2). przestarz. nazwa, określenie, miano, imię, przezwisko.
•    „Słownik języka polskiego” M. Szymczaka, 1984: nazwa rodowa, wspólne dla całej rodziny miano, które dzieci biorą zazwyczaj po ojcu, a żona po mężu.

Nazwisko jako element prawa
•    Nazwisko to element identyfikacji prawnej, powstało w ciągu długiego procesu historycznego
•    W I Rzeczypospolitej nie istniały żadne przepisy prawne, kodyfikujące zasady używania nazwisk, istniały tylko prawa zwyczajowe, nie istniał obowiązek posiadania nazwiska
•    Istniały wówczas różnorodne analityczne (opisowe) sposoby określania osób, służące ich identyfikacji
•    Państwa zaborcze wprowadziły przepisy prawa cywilnego: kodeks napoleona z 1804 r., kodeks austriacki z 1810 r., kodeks niemiecki z 1896 r.
•    W praktyce społecznej upowszechnił się zwyczaj używania obok imion stałych określeń, które miały w niezmiennej formie przechodzić z ojca na jego potomków
•    Najstarsze są nazwiska szlacheckie, nazwiska chłopskie kształtowały się na przełomie XVIII i XIX w., podobnie jak nazwiska Żydów

Współczesna rola nazwiska
•    Aktualnie w Polsce zwyczajowo nazwisko otrzymuje się po ojcu.
•    Kobieta, która po ślubie staje się żona, najczęściej przyjmuje najczęściej nazwisko męża. Współcześnie wiele kobiet zachowuje swe panieńskie nazwisko, zwłaszcza jeśli pod tym nazwiskiem ma jakieś osiągnięcia zawodowe, naukowe lub artystyczne.
•    Często małżonkowie przyjmują nazwiska podwójne.
•    Polskie prawo dopuszcza także przyjęcie przez męża nazwiska żony, co w ostatnich latach staje się coraz bardziej zauważalne.
•    Nazwisko jest względem imienia wyrazem określającym. Jego pozycja zależy od składni danego języka – w językach, w których wyraz określający występuje przed określanym (np. w japońskim, chińskim czy węgierskim) nazwisko jest pisane jako pierwsze, w pozostałych (w tym w polszczyźnie) jako ostatnie, po imieniu.
•    Dzisiaj nazwiska nazywają, ale nie znaczą!

Budowa językowa polskich nazwisk
•    Nazwiska równe wyrazom pospolitym
•    Nazwiska równe imionom
•    Nazwiska równe nazwom geograficznym
•    Nazwiska derywowane od wyrazów pospolitych
•    Nazwiska derywowane od nazw miejscowych
•    Nazwiska obcego pochodzenia
•    Nazwiska niejasne

Podział nazwisk
Ze względu na typ semantyczny antroponimów wyróżnia się:
•    nazwiska przezwiskowe,
•    nazwiska ekspresywne,
•    nazwiska hipokorystyczne – za hipokorystyczne uznaję formacje z sufiksem wyrażonym spółgłoskami sz, cz, c, ś, j),
•    nazwiska augmentatywne – za augmentatywne uznaję z wykładnikami twardymi ł, r, ch, d, s),
•    nazwiska odzawodowe,
•    nazwiska patronimiczne,
•    nazwiska lokalizujące,
•    nazwiska obce,
•    nazwiska niejasne.

Typy nazwisk
•    patronimiczne – utworzone od imienia ojca np. Pawlak, Piotrowicz
•    odmiejscowe – utworzone od nazw miejscowości, nazw topograficznych, powstałe z formy syntetycznej np. Jan z Tarnowa (Joannes de Tharnow), potem  z suf. –ski np. Jan Tarnowski
•    równe nazwom mieszkańców miejscowości lub regionów np. Lubelczyk, Warszowita
•    równe nazwom miejscowości lub ich formie przyimkowej np. Sanok, Glinice
•    równe imionom np. Marek, Tomasz
•    równe wyrazom pospolitym (odapelatywne) np. Syszka, Noga, Chudy, Piwko, Fiut, Tuman 

Nazwiska derywowane
•    utworzone od wyrazów pospolitych np. Latała, Jąkała, Mrozoń
•    utworzone od imion np. Józefczyk, Karolak
•    utworzone od nazw zawodów np. Kowalczyk, Woźniak, Krawczyk
•    złożone, pochodzące od wyrażeń np. Świnionoga, Zarzeczny, Zamorski
•    obce, utworzone od wyrazów obcego pochodzenia np. Scipio del Campo, Rosenber, Lignifaber

Nazwiska żeńskie
W polskiej tradycji językowej ugruntowały się formy nazwisk mężatek, panien odmiennych nieco od nazwisk ich mężów, ojców. Obecnie stan prawny nie uznaje tradycyjnej odmiany nazwiska za nazwisko właściwe (wyjątkami są nazwiska pochodzenia odprzymiotnikowego, tj. zakończone na: -dzki, -cki, -ski w formie męskiej, które posiadają swoje odpowiedniki zakończone na –a).

Formy nazwisk żeńskich

Nazwisko męskie
Forma nazwiska żony
Forma nazwiska córki
Czosnyka
Czosnykowa
Czosnykówna
*Czosnyczanka
Rychło
Rychłowa
Rychłówna
*Rychlanka
Skarga
Skargowa
Skargówna
*Skarżanka
Podsiadło
Podsiadłowa
Podsiadłówna
*Podsiadlanka
Wilk
Wilkowa
Wilkówna
*Wilczanka

Najpopularniejsze nazwiska w Polsce

Lp.
Nazwisko
Stan 2000 r.
Stan 2009 r.
1.
Nowak
203 506
199 008
2.
Kowalski (-a)
139 719
136 937
3.
Wiśniewski (-a)
109 855
108 072
4.
Wójcik
99 509
97 995
5.
Kowalczyk
97 796
96 435
6.
Kamiński (-a)
94 499
92 831
7.
Lewandowski (-a)
92 449
90 935
8.
Zieliński (-a)
91 043
89 118
9.
Szymański (-a)
89 091
87 570
10.
Woźniak
88 039
87 155

Najpopularniejsze nazwiska w Małopolsce
•    Nowak – 23 671 nosicieli
•    Wójcik – 13 347 nosicieli
•    Zając – 10 206 nosicieli
•    Król – 8 477 nosicieli

Nazwiska regionu tarnowskiego
 
Lp.
Nazwisko
W Polsce
W Tarnowskiem
1.
Albertusiak
92
39
2.
Augustyn
7143
1036
3.
Bachara
199
133
4.
Bajorek
2290
774
5.
Banek
621
183
6.
Bania
1940
253
7.
Bańbor
138
88
8.
Bardo
221
133
9.
Baut
191
62
10.
Bieś
414
194
11.
Budzik
2223
689
12.
Burzawa
916
270
13.
Bysiek
296
173
14.
Chaim
135
103
15.
Chajec
552
252
16.
Chłopek
1907
401
17.
Cich
589
270
18.
Czosnyka
586
429
19.
Drewko
98
50
20.
Drużkowski
684
317
21.
Dydowicz
89
30
22.
Dykacz
44
22
23.
Englart
97
49
24.
Fidowicz
116
68
25.
Foszcz
400
215
26.
Frąc
1182
185
27.
Gdowski
755
340
28.
Gębiś
67
46
29.
Gniadek
2528
478
30.
Gondek
3042
466
31.
Gubernat
896
233
32.
Halagarda
101
60
33.
Herduś
122
69
34.
Iwaniec
2003
732
35.
Jaje
651
492
36.
Jakubas
1560
209
37.
Jamróg
422
148
38.
Jarmuła
631
299
39.
Jasnosz
275
124
40.
Juza
49
31
41.
Kaczówka
526
339
42.
Kaczyk
141
27
43.
Kantor
2312
419
44.
Karwala
641
140
45.
Kawa
6144
1419
46.
Kądziołka
2369
534
47.
Kędzior
4777
811
48.
Kieć
464
253
49.
Klich
2963
529
50.
Kluza
1531
304
51.
Kłęk
195
75
52.
Kmieć
6202
549
53.
Kołpa
304
99
54.
Kotapka
371
228
55.
Kubisztal
491
239
56.
Kuczek
1626
566
57.
Kukla
5068
969
58.
Kumięga
568
271
59.
Kurtyka
980
405
60.
Kusek
983
428
61.
Kusior
543
197
62.
Kuta
3665
1095
63.
Libirt
43
43
64.
Lichorobiec
164
120
65.
Liro
287
119
66.
Litwora
133
67
67.
Łątka
1679
569
68.
Madura
724
376
69.
Małochleb
233
143
70.
Marsy
26
22
71.
Merchut
483
338
72.
Michoń
2081
533
73.
Mikos
2106
342
74.
Mitera
677
337
75.
Mleczko
2862
819
76.
Najdała
91
83
77.
Nawój
645
134
78.
Nosek
3834
767
79.
Odbierzychleb
158
136
80.
Ogorzelec
276
181
81.
Onak
435
299
82.
Ostręga
570
308
83.
Owca
366
142
84.
Pabian
2631
776
85.
Padło
853
443
86.
Partyński
233
98
87.
Patriak
97
42
88.
Pikul
1917
825
89.
Pitas
97
66
90.
Pobiegło
60
39
91.
Pochroń
675
362
92.
Podraza
1449
662
93.
Półkoszek
211
75
94.
Prząda
185
80
95.
Putlak
58
19
96.
Rachmaciej
98
89
97.
Rędzina
149
99
98.
Ryndak
829
340
99.
Rzesztuko
894
215
100.
Sadko
360
189
101.
Sajdak
3131
562
102.
Sak
3093
676
103
Sądowicz
107
85
104.
Siedlik
607
389
105
Skrabacz
310
262
106.
Skrzyniarz
2494
502
107.
Sobyra
79
68
108.
Solak
1718
519
109.
Srebro
415
312
110.
Starzec
2186
446
111.
Starzyk
2726
828
112.
Stawara
37
29
113.
Szatko
716
549
114.
Szczebak
206
135
115.
Szczupak
1506
242
116.
Sztorc
1190
390
117.
Szwajkosz
162
88
118.
Szwalec
153
105
119.
Świnionoga
184
162
120.
Taraszka
435
275
121.
Tarchała
317
184
122.
Tatarczuch
339
115
123.
Tryba
1539
632
124.
Wajda
4481
619
125.
Wałaszek
661
442
126.
Warzała
198
137
127.
Wiatr
3815
444
128.
Wózek
61
42
129.
Zabawa
1400
345
130.
Zachara
1686
571
131.
Ziejka
150
59
132.
Żołądź
893
469

Nazwy miejscowe okolic Tarnowa
Powiat tarnowski obejmuje 16 gmin, 188 sołectw, 209 miejscowości, 4 miasta. Ich nazwy mają różną genezę, łączyć ją należy z imionami właścicieli lub zasadźców, specyfiką terenu, wyrazami pospolitymi, od których derywowano nazwę. 

Nazwy miejscowe gminy Żabno
•    Bobrowniki Wielkie – n. służebna
•    Chorążec – n. odapelatywna
•    Czyżów – n. dzierżawcza
•    Fiuk – n. żartobliwa
•    Goruszów – n. dzierżawcza
•    Gorzyce – n. patronimiczna
•    Ilkowice – n. patronimiczna
•    Janikowice – n. patronimiczna
•    Kłyż – n. odapelatywna
•    Łęg Tarnowski – n. topograficzna
•    Nieciecza – n. topograficzna
•    Niedomice – n. patronimiczna
•    Odporyszów – n. dzierżawcza
•    Otfinów – n. dzierżawcza
•    Pasieka Otfinowska – n. odapelatywna
•    Pierszyce – n. patronimiczna
•    Podlesie Dębowe – n. topograficzna
•    Siedliszowice – n. patronimiczna
•    Sieradza – n. dzierżawcza
•    Żabno – n. odapelatywna  

Mieczysław Czosnyka

Bibliografia

Opracowania:
1. Antroponimia Polski od XVI do końca XVIII w., red. A. Cieślikowa, t. I, Kraków 2007. 
2. Czosnyka M., Najstarsza antroponimia Łęgu Tarnowskiego 1559-1800, Rzeszów 2010.
3. Rymut K., Nazwiska Polaków, Wrocław 1991.
4. Rymut K., Nazwiska Polaków. Słownik historyczno-etymologiczny, t. I-II, Kraków 1999.
5. Rymut K., Nazwy miast Polski, Wrocław 1987.
6. Sikorski N., O nazwach rodowych ludu tarnowskiego, Pamiętnik III Zjazdu Historyków Polskich w Krakowie, Kraków 1900.
7. Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, red. F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski, t. I-XV, Warszawa 1884-1902.
8. Słownik nazwisk współcześnie w Polsce używanych, wyd. K. Rymut, t. I-X, Kraków 1992-1994.
9. Zawadzki J. M., 1000 najpopularniejszych nazwisk w Polsce, Warszawa 2002.