Historia zaklęta w nazwach, czyli o onomastyce regionu tarnowskiego
Onomastyka
Onomastyka, nazewnictwo – dział nauki zajmujący się nazwami (imionami) własnymi; rozwinęła się w 2. poł. XIX w. wraz z językoznawstwem porównawczym; onomastyka nie tylko określa i porządkuje, ale także zajmuje się pochodzeniem czyli etymologią nazw własnych oraz ich budową.
Działy onomastyki
Onomastyka składa się z dwóch głównych działów:
a) antroponimii (antroponomastyki) czyli nauki o nazwach osobowych (imiona, przezwiska, nazwiska)
b) toponimii (toponomastyki), zajmującej się nazwami miejsc, spośród których możemy wymienić:
• hydronimię (obejmuje nazwy wód),
• oronimię (obejmuje nazwy gór),
• choronimię (obejmuje nazwy krajów),
• mikrotoponimię (obejmuje nazwy drobnych obiektów terenowych),
• zoonimię (obejmuje nazwy zwierząt),
• fitonimię (obejmuje nazwy roślin).
Polscy pionierzy onomastyki
Wśród polskich badaczy – pionierów onomastyki wymienić należy: Franciszka Bujaka, Tadeusza Wojciechowskiego, Jana Karłowicza, Jana Rozwadowskiego, Witolda Taszyckiego, Jana Stanisława Bystronia, Stanisława Rosponda, Mieczysława Karasia i wielu innych.
Współcześni badacze onomaści
• Współcześnie istnieje wiele ośrodków zajmujących się onomastyką i badaniami onomastycznymi. Wśród znaczących badaczy należy wymienić m.in. Kazimierza Rymuta, Marię Malec, Józefa Bubaka, Władysława Makarskiego, Ewę Wolnicz-Pawłowską, Huberta Górnowicza, Danutę Kopertowską, Zofię Kaletę, Katarzynę Skowronek, Władysława Lubasia, Marię Karpluk, Aleksandrę Cieślikową, Elżbietę Rudnicką-Firę i wielu innych.
• Istnieje Bibliografia onomastyki polskiej, zaś od 1955 r. wydawane jest pismo „Onomastica”
Antroponimia
• Imię (łac. nomen) – pierwsza nazwa nadawana jakiejś osobie przez grupę, do której należy, współcześnie nadawana przez rodziców podczas chrztu, pierwotnie posiadało większe znaczenie, np. Jan, Paweł
• W języku rosyjskim istnieje tzw. отчество otcziestwo, czyli forma nazywania osoby od imienia jej ojca, por. np. Borys Nikołajewicz Jelcyn
• Nazwisko – drugi, obecnie obowiązkowy, człon nazywania danej osoby, przekazywany z pokolenia na pokolenie, np. Kowalski
• Przezwisko, przydomek – miano nadawane osobie, które charakteryzowało ją w danej społeczności, charakterystyczne w społeczeństwie wiejskim, por. imioniska występujące w rodzinie Dobrzyńskich z „Pana Tadeusza”
Etymologia słowa nazwisko
• „Słownik staropolski”- do 1500 r. hasło ‘nazwisko’ nie występuje.
• „Słownik polszczyzny XVI w.”: wyraz, nazwa.
• „Słownik języka Adama Mickiewicza”, wyd. 1967: imię indywidualne w znaczeniu imienia jak i nazwiska, nazwy własne obiektów geograficznych, nazwy instytucji, nazwy narodów.
• „Słownik języka polskiego” B. S. Lindego, 1857: nazwisko: jakiekolwiek rzeczy przezwisko, imię.
• „Słownik języka polskiego” M. Orgelbranda, Wilno 1861: nazwisko: 1). przezwanie, 2). przezwisko, imię, nazwa familii.
Etymologia słowa nazwisko w XX w.
• „Słownik języka polskiego” J. Karłowicza, A. Kryńskiego, W. Niedźwiedzkiego, Warszawa 1904: 1). nazwa, miano, imię; wyraz, termin, 2). Imię własne wspólne całej rodzinie, które dzieci biorą po ojcu, a żona po mężu.
• „Słownik języka polskiego” W. Doroszewskiego, 1962: 1). nazwa rodowa, wspólne dla całej rodziny miano, które dzieci biorą zazwyczaj po ojcu, a żona po mężu, 2). przestarz. nazwa, określenie, miano, imię, przezwisko.
• „Słownik języka polskiego” M. Szymczaka, 1984: nazwa rodowa, wspólne dla całej rodziny miano, które dzieci biorą zazwyczaj po ojcu, a żona po mężu.
Nazwisko jako element prawa
• Nazwisko to element identyfikacji prawnej, powstało w ciągu długiego procesu historycznego
• W I Rzeczypospolitej nie istniały żadne przepisy prawne, kodyfikujące zasady używania nazwisk, istniały tylko prawa zwyczajowe, nie istniał obowiązek posiadania nazwiska
• Istniały wówczas różnorodne analityczne (opisowe) sposoby określania osób, służące ich identyfikacji
• Państwa zaborcze wprowadziły przepisy prawa cywilnego: kodeks napoleona z 1804 r., kodeks austriacki z 1810 r., kodeks niemiecki z 1896 r.
• W praktyce społecznej upowszechnił się zwyczaj używania obok imion stałych określeń, które miały w niezmiennej formie przechodzić z ojca na jego potomków
• Najstarsze są nazwiska szlacheckie, nazwiska chłopskie kształtowały się na przełomie XVIII i XIX w., podobnie jak nazwiska Żydów
Współczesna rola nazwiska
• Aktualnie w Polsce zwyczajowo nazwisko otrzymuje się po ojcu.
• Kobieta, która po ślubie staje się żona, najczęściej przyjmuje najczęściej nazwisko męża. Współcześnie wiele kobiet zachowuje swe panieńskie nazwisko, zwłaszcza jeśli pod tym nazwiskiem ma jakieś osiągnięcia zawodowe, naukowe lub artystyczne.
• Często małżonkowie przyjmują nazwiska podwójne.
• Polskie prawo dopuszcza także przyjęcie przez męża nazwiska żony, co w ostatnich latach staje się coraz bardziej zauważalne.
• Nazwisko jest względem imienia wyrazem określającym. Jego pozycja zależy od składni danego języka – w językach, w których wyraz określający występuje przed określanym (np. w japońskim, chińskim czy węgierskim) nazwisko jest pisane jako pierwsze, w pozostałych (w tym w polszczyźnie) jako ostatnie, po imieniu.
• Dzisiaj nazwiska nazywają, ale nie znaczą!
Budowa językowa polskich nazwisk
• Nazwiska równe wyrazom pospolitym
• Nazwiska równe imionom
• Nazwiska równe nazwom geograficznym
• Nazwiska derywowane od wyrazów pospolitych
• Nazwiska derywowane od nazw miejscowych
• Nazwiska obcego pochodzenia
• Nazwiska niejasne
Podział nazwisk
Ze względu na typ semantyczny antroponimów wyróżnia się:
• nazwiska przezwiskowe,
• nazwiska ekspresywne,
• nazwiska hipokorystyczne – za hipokorystyczne uznaję formacje z sufiksem wyrażonym spółgłoskami sz, cz, c, ś, j),
• nazwiska augmentatywne – za augmentatywne uznaję z wykładnikami twardymi ł, r, ch, d, s),
• nazwiska odzawodowe,
• nazwiska patronimiczne,
• nazwiska lokalizujące,
• nazwiska obce,
• nazwiska niejasne.
Typy nazwisk
• patronimiczne – utworzone od imienia ojca np. Pawlak, Piotrowicz
• odmiejscowe – utworzone od nazw miejscowości, nazw topograficznych, powstałe z formy syntetycznej np. Jan z Tarnowa (Joannes de Tharnow), potem z suf. –ski np. Jan Tarnowski
• równe nazwom mieszkańców miejscowości lub regionów np. Lubelczyk, Warszowita
• równe nazwom miejscowości lub ich formie przyimkowej np. Sanok, Glinice
• równe imionom np. Marek, Tomasz
• równe wyrazom pospolitym (odapelatywne) np. Syszka, Noga, Chudy, Piwko, Fiut, Tuman
Nazwiska derywowane
• utworzone od wyrazów pospolitych np. Latała, Jąkała, Mrozoń
• utworzone od imion np. Józefczyk, Karolak
• utworzone od nazw zawodów np. Kowalczyk, Woźniak, Krawczyk
• złożone, pochodzące od wyrażeń np. Świnionoga, Zarzeczny, Zamorski
• obce, utworzone od wyrazów obcego pochodzenia np. Scipio del Campo, Rosenber, Lignifaber
Nazwiska żeńskie
W polskiej tradycji językowej ugruntowały się formy nazwisk mężatek, panien odmiennych nieco od nazwisk ich mężów, ojców. Obecnie stan prawny nie uznaje tradycyjnej odmiany nazwiska za nazwisko właściwe (wyjątkami są nazwiska pochodzenia odprzymiotnikowego, tj. zakończone na: -dzki, -cki, -ski w formie męskiej, które posiadają swoje odpowiedniki zakończone na –a).
Formy nazwisk żeńskich
Nazwisko
męskie
|
Forma
nazwiska żony
|
Forma
nazwiska córki
|
Czosnyka
|
Czosnykowa
|
Czosnykówna
*Czosnyczanka
|
Rychło
|
Rychłowa
|
Rychłówna
*Rychlanka
|
Skarga
|
Skargowa
|
Skargówna
*Skarżanka
|
Podsiadło
|
Podsiadłowa
|
Podsiadłówna
*Podsiadlanka
|
Wilk
|
Wilkowa
|
Wilkówna
*Wilczanka
|
Najpopularniejsze nazwiska w Polsce
Lp.
|
Nazwisko
|
Stan
2000 r.
|
Stan
2009 r.
|
1.
|
Nowak
|
203 506
|
199 008
|
2.
|
Kowalski
(-a)
|
139 719
|
136 937
|
3.
|
Wiśniewski
(-a)
|
109 855
|
108 072
|
4.
|
Wójcik
|
99 509
|
97 995
|
5.
|
Kowalczyk
|
97 796
|
96 435
|
6.
|
Kamiński
(-a)
|
94 499
|
92 831
|
7.
|
Lewandowski
(-a)
|
92 449
|
90 935
|
8.
|
Zieliński
(-a)
|
91 043
|
89 118
|
9.
|
Szymański
(-a)
|
89 091
|
87 570
|
10.
|
Woźniak
|
88 039
|
87 155
|
Najpopularniejsze nazwiska w Małopolsce
• Nowak – 23 671 nosicieli
• Wójcik – 13 347 nosicieli
• Zając – 10 206 nosicieli
• Król – 8 477 nosicieli
Nazwiska regionu tarnowskiego
Lp.
|
Nazwisko
|
W Polsce
|
W Tarnowskiem
|
1.
|
Albertusiak
|
92
|
39
|
2.
|
Augustyn
|
7143
|
1036
|
3.
|
Bachara
|
199
|
133
|
4.
|
Bajorek
|
2290
|
774
|
5.
|
Banek
|
621
|
183
|
6.
|
Bania
|
1940
|
253
|
7.
|
Bańbor
|
138
|
88
|
8.
|
Bardo
|
221
|
133
|
9.
|
Baut
|
191
|
62
|
10.
|
Bieś
|
414
|
194
|
11.
|
Budzik
|
2223
|
689
|
12.
|
Burzawa
|
916
|
270
|
13.
|
Bysiek
|
296
|
173
|
14.
|
Chaim
|
135
|
103
|
15.
|
Chajec
|
552
|
252
|
16.
|
Chłopek
|
1907
|
401
|
17.
|
Cich
|
589
|
270
|
18.
|
Czosnyka
|
586
|
429
|
19.
|
Drewko
|
98
|
50
|
20.
|
Drużkowski
|
684
|
317
|
21.
|
Dydowicz
|
89
|
30
|
22.
|
Dykacz
|
44
|
22
|
23.
|
Englart
|
97
|
49
|
24.
|
Fidowicz
|
116
|
68
|
25.
|
Foszcz
|
400
|
215
|
26.
|
Frąc
|
1182
|
185
|
27.
|
Gdowski
|
755
|
340
|
28.
|
Gębiś
|
67
|
46
|
29.
|
Gniadek
|
2528
|
478
|
30.
|
Gondek
|
3042
|
466
|
31.
|
Gubernat
|
896
|
233
|
32.
|
Halagarda
|
101
|
60
|
33.
|
Herduś
|
122
|
69
|
34.
|
Iwaniec
|
2003
|
732
|
35.
|
Jaje
|
651
|
492
|
36.
|
Jakubas
|
1560
|
209
|
37.
|
Jamróg
|
422
|
148
|
38.
|
Jarmuła
|
631
|
299
|
39.
|
Jasnosz
|
275
|
124
|
40.
|
Juza
|
49
|
31
|
41.
|
Kaczówka
|
526
|
339
|
42.
|
Kaczyk
|
141
|
27
|
43.
|
Kantor
|
2312
|
419
|
44.
|
Karwala
|
641
|
140
|
45.
|
Kawa
|
6144
|
1419
|
46.
|
Kądziołka
|
2369
|
534
|
47.
|
Kędzior
|
4777
|
811
|
48.
|
Kieć
|
464
|
253
|
49.
|
Klich
|
2963
|
529
|
50.
|
Kluza
|
1531
|
304
|
51.
|
Kłęk
|
195
|
75
|
52.
|
Kmieć
|
6202
|
549
|
53.
|
Kołpa
|
304
|
99
|
54.
|
Kotapka
|
371
|
228
|
55.
|
Kubisztal
|
491
|
239
|
56.
|
Kuczek
|
1626
|
566
|
57.
|
Kukla
|
5068
|
969
|
58.
|
Kumięga
|
568
|
271
|
59.
|
Kurtyka
|
980
|
405
|
60.
|
Kusek
|
983
|
428
|
61.
|
Kusior
|
543
|
197
|
62.
|
Kuta
|
3665
|
1095
|
63.
|
Libirt
|
43
|
43
|
64.
|
Lichorobiec
|
164
|
120
|
65.
|
Liro
|
287
|
119
|
66.
|
Litwora
|
133
|
67
|
67.
|
Łątka
|
1679
|
569
|
68.
|
Madura
|
724
|
376
|
69.
|
Małochleb
|
233
|
143
|
70.
|
Marsy
|
26
|
22
|
71.
|
Merchut
|
483
|
338
|
72.
|
Michoń
|
2081
|
533
|
73.
|
Mikos
|
2106
|
342
|
74.
|
Mitera
|
677
|
337
|
75.
|
Mleczko
|
2862
|
819
|
76.
|
Najdała
|
91
|
83
|
77.
|
Nawój
|
645
|
134
|
78.
|
Nosek
|
3834
|
767
|
79.
|
Odbierzychleb
|
158
|
136
|
80.
|
Ogorzelec
|
276
|
181
|
81.
|
Onak
|
435
|
299
|
82.
|
Ostręga
|
570
|
308
|
83.
|
Owca
|
366
|
142
|
84.
|
Pabian
|
2631
|
776
|
85.
|
Padło
|
853
|
443
|
86.
|
Partyński
|
233
|
98
|
87.
|
Patriak
|
97
|
42
|
88.
|
Pikul
|
1917
|
825
|
89.
|
Pitas
|
97
|
66
|
90.
|
Pobiegło
|
60
|
39
|
91.
|
Pochroń
|
675
|
362
|
92.
|
Podraza
|
1449
|
662
|
93.
|
Półkoszek
|
211
|
75
|
94.
|
Prząda
|
185
|
80
|
95.
|
Putlak
|
58
|
19
|
96.
|
Rachmaciej
|
98
|
89
|
97.
|
Rędzina
|
149
|
99
|
98.
|
Ryndak
|
829
|
340
|
99.
|
Rzesztuko
|
894
|
215
|
100.
|
Sadko
|
360
|
189
|
101.
|
Sajdak
|
3131
|
562
|
102.
|
Sak
|
3093
|
676
|
103
|
Sądowicz
|
107
|
85
|
104.
|
Siedlik
|
607
|
389
|
105
|
Skrabacz
|
310
|
262
|
106.
|
Skrzyniarz
|
2494
|
502
|
107.
|
Sobyra
|
79
|
68
|
108.
|
Solak
|
1718
|
519
|
109.
|
Srebro
|
415
|
312
|
110.
|
Starzec
|
2186
|
446
|
111.
|
Starzyk
|
2726
|
828
|
112.
|
Stawara
|
37
|
29
|
113.
|
Szatko
|
716
|
549
|
114.
|
Szczebak
|
206
|
135
|
115.
|
Szczupak
|
1506
|
242
|
116.
|
Sztorc
|
1190
|
390
|
117.
|
Szwajkosz
|
162
|
88
|
118.
|
Szwalec
|
153
|
105
|
119.
|
Świnionoga
|
184
|
162
|
120.
|
Taraszka
|
435
|
275
|
121.
|
Tarchała
|
317
|
184
|
122.
|
Tatarczuch
|
339
|
115
|
123.
|
Tryba
|
1539
|
632
|
124.
|
Wajda
|
4481
|
619
|
125.
|
Wałaszek
|
661
|
442
|
126.
|
Warzała
|
198
|
137
|
127.
|
Wiatr
|
3815
|
444
|
128.
|
Wózek
|
61
|
42
|
129.
|
Zabawa
|
1400
|
345
|
130.
|
Zachara
|
1686
|
571
|
131.
|
Ziejka
|
150
|
59
|
132.
|
Żołądź
|
893
|
469
|
Nazwy miejscowe okolic Tarnowa
Powiat tarnowski obejmuje 16 gmin, 188 sołectw, 209 miejscowości, 4 miasta. Ich nazwy mają różną genezę, łączyć ją należy z imionami właścicieli lub zasadźców, specyfiką terenu, wyrazami pospolitymi, od których derywowano nazwę.
Nazwy miejscowe gminy Żabno
• Bobrowniki Wielkie – n. służebna
• Chorążec – n. odapelatywna
• Czyżów – n. dzierżawcza
• Fiuk – n. żartobliwa
• Goruszów – n. dzierżawcza
• Gorzyce – n. patronimiczna
• Ilkowice – n. patronimiczna
• Janikowice – n. patronimiczna
• Kłyż – n. odapelatywna
• Łęg Tarnowski – n. topograficzna
• Chorążec – n. odapelatywna
• Czyżów – n. dzierżawcza
• Fiuk – n. żartobliwa
• Goruszów – n. dzierżawcza
• Gorzyce – n. patronimiczna
• Ilkowice – n. patronimiczna
• Janikowice – n. patronimiczna
• Kłyż – n. odapelatywna
• Łęg Tarnowski – n. topograficzna
• Nieciecza – n. topograficzna
• Niedomice – n. patronimiczna
• Odporyszów – n. dzierżawcza
• Otfinów – n. dzierżawcza
• Pasieka Otfinowska – n. odapelatywna
• Pierszyce – n. patronimiczna
• Podlesie Dębowe – n. topograficzna
• Siedliszowice – n. patronimiczna
• Sieradza – n. dzierżawcza
• Żabno – n. odapelatywna
• Niedomice – n. patronimiczna
• Odporyszów – n. dzierżawcza
• Otfinów – n. dzierżawcza
• Pasieka Otfinowska – n. odapelatywna
• Pierszyce – n. patronimiczna
• Podlesie Dębowe – n. topograficzna
• Siedliszowice – n. patronimiczna
• Sieradza – n. dzierżawcza
• Żabno – n. odapelatywna
Mieczysław Czosnyka
Bibliografia
Opracowania:
1. Antroponimia Polski od XVI do końca XVIII w., red. A. Cieślikowa, t. I, Kraków 2007.
2. Czosnyka M., Najstarsza antroponimia Łęgu Tarnowskiego 1559-1800, Rzeszów 2010.
3. Rymut K., Nazwiska Polaków, Wrocław 1991.
4. Rymut K., Nazwiska Polaków. Słownik historyczno-etymologiczny, t. I-II, Kraków 1999.
5. Rymut K., Nazwy miast Polski, Wrocław 1987.
6. Sikorski N., O nazwach rodowych ludu tarnowskiego, Pamiętnik III Zjazdu Historyków Polskich w Krakowie, Kraków 1900.
7. Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, red. F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski, t. I-XV, Warszawa 1884-1902.
8. Słownik nazwisk współcześnie w Polsce używanych, wyd. K. Rymut, t. I-X, Kraków 1992-1994.
9. Zawadzki J. M., 1000 najpopularniejszych nazwisk w Polsce, Warszawa 2002.
3. Rymut K., Nazwiska Polaków, Wrocław 1991.
4. Rymut K., Nazwiska Polaków. Słownik historyczno-etymologiczny, t. I-II, Kraków 1999.
5. Rymut K., Nazwy miast Polski, Wrocław 1987.
6. Sikorski N., O nazwach rodowych ludu tarnowskiego, Pamiętnik III Zjazdu Historyków Polskich w Krakowie, Kraków 1900.
7. Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, red. F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski, t. I-XV, Warszawa 1884-1902.
8. Słownik nazwisk współcześnie w Polsce używanych, wyd. K. Rymut, t. I-X, Kraków 1992-1994.
9. Zawadzki J. M., 1000 najpopularniejszych nazwisk w Polsce, Warszawa 2002.