Aureliusz Serda-Teodorski (1860-1942) – generał dywizji
Generał brygady Aureliusz Serda-Teodorski urodził się 25 kwietnia 1860 r. w Tarnowie, jako syn Teodora Serdy, znanego tarnowskiego adwokata i Aurelii z Kozdrańskich Serdowej. Z rodzeństwa miał tylko siostrę Irenę[1]. W 1867 r. umarł mu ojciec, a matka sama zajmowała się wychowaniem jego i siostry. Z chwilą śmierci ojca zaczęły się problemy finansowe rodziny. W 1872 r. Aureliusz rozpoczął naukę w I c. k Gimnazjum w Tarnowie (dzisiejszeI LO w Tarnowie). Był dobrym uczniem i zdał maturę z wyróżnieniem w 1879 r. Na świadectwie maturalnym otrzymał oceny: obyczaje – wzorowa, nauka religii – celujaca, język łaciński – zadawalająca, język grecki – zadawalająca, język polski – celująca, język niemiecki – chwalebna, historia i geografia – chwalebna, matematyka – zadawalająca, fizyka – chwalebna, nauki przyrodnicze – chwalebna, propedeutyka filozofii – celujaca[2]. W tym samym roku rozpoczął studia prawnicze na Uniwersytecie Wiedeńskim. Jednak z przyczyn materialnych przeniósł się na Uniwersytet Jagielloński[3]. Mimo zdecydowanie mniejszych kosztów studiowania w Krakowie, nie chcąc obciążać rodziny, zdecydował w połowie 1881 r. zakończyć edukację i wstąpić do wojska.
Został jednorocznym ochotnikiem w 1. pułku ułanów armii austro-wegierskiej, stacjonującym w Krakowie. Po zakończeniu rocznej służby pozostał w wojsku jako żołnierz zawodowy w randze wachmistrza w tym samym pułku. W 1883 r. mianowano go na podporucznika, posiadał już wtedy spore doświadczenie wojskowe i co ważne dobrą znajomość języka niemieckiego nabytą w trakcie pobytu na studiach w Wiedniu. W styczniu 1884 r. awansowany został na porucznika i w tym stopniu służył w 3. szwadronie pułku przez kilka lat. Był osobistym adiutantem dowódcy XIII Korpusu od maja 1889 r. do połowy 1894 r. W 1891 r. otrzymał Order Żelazny Korony, co dowodzi wyśmienitego wypełniania powierzonych mu obowiązków. W styczniu 1895 r. został słuchaczem Szkoły Wojskowej (Korpuśnej) w Przemyślu. Kilkumiesięczne zajęcia poświęcone były organizacji wyższych związków wojskowych, zasadom użycia różnych rodzajów broni i organizacji pola walki[4]. Po zakończeniu nauki z wyróżnieniem w tej szkole dostał w lipcu 1895 r. przydział do 3. pułku ułanów, obejmując w nim stanowisko dowódcy 4. szwadronu oraz mianowano go rotmistrzem. Do wybuchu wojny pełnił służbę w różnych jednostkach na terenie Austrii i na Węgrzech. W 1905 r. zdał egzamin z odznaczeniem na oficera sztabowego i został wykładowcą Szkoły Wojskowej (Korpuśnej) w Wiedniu, prowadząc tam zajęcia z taktyki i jazdy. Swoją przygodę ze Szkołą Wojskową w Wiedniu zakończył w połowie 1909 r. Następnie już w stopniu majora został przeniesiony do 1. pułku dragonów w Wiedniu, w którym objął dowództwo 2 szwadronu. W 1912 r. został podpułkownikiem, a w 1914 r. już w trakcie wojny mianowano go do stopnia pułkownika i otrzymał stanowisko dowódcy 12. pułku dragonów.
Dowodzony przez Aureliusza Serdę 12. pułk dragonów wchodził w skład 9. Dywizji Kawalerii, która brała udział w kampaniach na froncie rosyjskim (Królestwo Polskie, Galicja, Wołyń). Za ofiarną postawę pod Teodorówką oraz ogólne zasługi bojowe w połowie 1916 r. otrzymał szlachectwo i przydomek Teodorski, który stał się drugą częścią jego nazwiska. Po wyleczeniu kontuzji odniesionej pod Tobołami nad Stochodem otrzymał dowództwo grupy przeszkolenia kawalerii 9. Dywizji w Kryninie, a od maja 1917 r. dowództwo przeszkolenia uzupełnień jazdy całego frontu. W lutym 1918 r. został inspektorem wyszkolenia 7 Armii i komendantem obozu wojskowego w Hunszt na Węgrzech, gdzie osadzeni byli legioniści polscy z 2. Brygady Legionów Józefa Hallera. Serda-Teodorski okazywał im dużą przychylność, za co został przeniesiony przez swojego zwierzchnika gen. Jana Schilinga na niższe stanowisko do jednostki na terenie Czech, jednocześnie wystawiając mu opinię „szkodliwą”. W lipcu 1918 r. otrzymał przydział na front włoski. Dowodził między innymi 25. Brygadą Strzelców Konnych, 34. Brygadą Piechoty oraz 12. Dywizją Strzelców Konnych. Jako dowódca tego ostatniego zgrupowania wykazał się dużą odwagą i aktywnością. Po załamaniu się frontu, niektóre oddziały austriackie zostały okrążone przez jednostki włoskie. Właśnie w takiej sytuacji znalazł się Serda-Teodorski ze swoją 12. Dywizją Strzelców Konnych. Jednak nie poddał się Włochom, lecz silnym uderzeniem i forsownym marszem wyszedł z okrążenia i przez Alpy Julijskie przyprowadził dowodzone oddziały do Austrii[5].
W Wojsku Polskim faktycznie służbę rozpoczął od stycznia 1919 r. Pierwszym jego stanowiskiem w armii polskiej było dowództwo rezerw armii „Wschód”. Następnie w czasie walk polsko-ukraińskich został dowódcą oddziału wchodzącego w skład grupy gen. Zygmunta Zielińskiego i skierowany wraz z tymże oddziałem do Przemyśla. Po ciężkich walkach zajął Kiernicę oraz Lubień Mały i Wielki. Po tych wydarzeniach Serda-Teodorski zyskał duże uznanie swego przełożonego gen. Zielińskiego. Jak podają źródła:
„Swym wytrawnym kierownictwem i odwagą osobistą, ujął sobie wnet żołnierzy […], jego też przykładowi, wytrwałości, zimnej krwi i pomysłowości zawdzięczała w wielkiej części grupa zwycięskie walki pod Gródkiem (Jagiellońskim)”[6].
27 stycznia 1919 r. objął dowództwo nad Grupą Operacyjną „Gródek Jagielloński”, której zadaniem była obrona linii kolejowej Przemyśl-Lwów[7]. W trakcie walk 28 lutego 1919 r. został ranny i udał się na leczenie do szpitala wojskowego w Krakowie. 1 czerwca 1919 r. awansował na generała brygady, a następnie wysłany został do Francji z misją wojskową, której celem było sprowadzenie armii gen. Józefa Hallera do Polski. Misja się udała, a gen. Serda-Teodorski został zastępcą dowódcy 3. Dywizji Strzelców Polskich w armii gen. Józefa Hallera. Dywizję tą skierowano na front wołyński, gdzie brała udział w walkach nad Horyniem. We wrześniu 1919 r. 3. Dywizję strzelców rozwiązano, gen. Serda-Teodorski został przydzielony do pracy w Inspektoracie Frontów. Zajmował się tam sprawami administracyjnymi, informacją, przygotowaniem i zaopatrzeniem oddziałów frontowych. Od 22 maja 1920 r. był generałem do zadań szczególnych przy naczelnym dowództwie, jako szef Polskiej Misji Wojskowej przy rządzie Ukraińskiej Republiki Ludowej atamana Semena Petlury. Następnie został powołany na stanowisko Głównego Inspektora Kawalerii, a później zastępcą dowódcy Okręgu Generalnego Nr VII w Poznaniu. 31 maja 1921 r. został awansowany na generała dywizji i przeniesiony w stan spoczynku, lecz pozostał w służbie czynnej do końca września 1925 r. 22 września 1922 r. został powołany na Komendanta Wyższej Szkoły Wojennej w Warszawie. Jako Komendant tej szkoły dokonał skonsolidowania jej kadry, a także uporządkował finanse i strukturę. Był też między innymi twórcą savoir vivre dla młodych oficerów dyplomowanych. W 1924 r. wraz francuskimi wykładowcami szkoły zorganizował jej słuchaczom wycieczkę do Francji. Uczestnicy wycieczki zwiedzili Paryż, Verdun, kilka zakładów zbrojeniowych oraz ważniejsze odcinki frontów z I wojny światowej. Po za tym zapoznali się z francuskim szkolnictwem wojskowym, byli również obecni na ćwiczeniach wojskowych. Pomysł i organizacja wycieczki została wysoko oceniona przez Ministra Spraw Wojskowych gen. Władysława Sikorskiego, który pochwalił i serdecznie podziękował komendantowi Serdzie-Teodorskiemu[8]. Od listopada 1925 r. ostatecznie przeszedł na emeryturę.
Jednak wciąż był niezwykle aktywnym człowiekiem. Przede wszystkim zajął się działalnością publicystyczną. Był recenzentem prac o charakterze wojskowym. Został kierownikiem Koła Naukowego Sztabu Generalnego, prezesem Towarzystwa Wiedzy Wojskowej oraz Ligi Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej w Poznaniu. Wchodził też w skład Komitetu Honorowego „Przeglądu Kawaleryjskiego”. Na jego łamach publikował artykuły poświęcone organizacji i szkoleniu kawalerii polskiej. Redagował dział wojskowy w „Dzienniku Poznańskim”, pisał też w „Żołnierzu Polskim”, gdzie surowo ocenił armię francuską. Poza tym pisywał na łamach „Życia gospodarczego” i „Bellony”. W 1928 r. został członkiem zarządu Towarzystwa Geograficznego w Poznaniu, a od 1929 r. prezesem Stowarzyszenia Polsko-Jugosłowiańskiego. W 1936 r. wyemigrował do Jugosławii i osiadł w mieście Rijeka. Prowadził korespondencję z członkami Stowarzyszenia Polsko- Jugosłowiańskiego, generałami wojska polskiego oraz przyjaciółmi w Polsce. Interesował się sytuacją polityczną w Polsce i Europie. Zmarł w Zagrzebiu w 1942 r[9].
Odznaczony został w trakcie służby w armii austro-wegierskiej: Orderem Żelaznej Korony, Medalem Jubileuszowym, Krzyżem Oficerskim III klasy, Wojskowym Krzyżem Zasługi III i II klasy i Krzyżem Żelaznym III klasy. Natomiast w Wojsku Polskim otrzymał czterokrotnie Krzyż Walecznych oraz odznaczony został Orderem Virtuti Militari V klasy, Medalem 10-lecia Odzyskania Niepodległości, Odznaką Honorową „Orlęta” za obronę Lwowa. Posiadał też odznaczenia zagraniczne takie jak: Francuska Legia Honorowa III klasy, Wstęga Korony Rumuńskiej I klasy i jugosłowiański Order Orła Białego III klasy.
W życiu prywatnym żonaty od 1893 r. z Chorwatką Petronelą Sladovic (zm. w 1932 r.) Mieli troje dzieci: Beatę (ur. w 1898 r.) żonę jugosłowiańskiego generała Murkowica, Teodorę (ur. w 1899 r.) nauczycielkę muzyki oraz syna Józefa (ur. w 1900 r., zm. 1918 r.) który był aspirantem marynarki wojennej Austro-Węgier i zginął na storpedowanym okręcie „Szent Istvan” na Adriatyku wraz z 80 członkami załogi.
Generał Aureliusz Serda-Teodorski był gorącym patriotą, zdolnym i energicznym oficerem. Był jednak bardziej wykonawcą, niż pomysłodawcą. Znał kilka języków takich jak niemiecki, francuski i rosyjski. Z natury był zapobiegliwy i dbały, a duża aktywność i poczucie sprawiedliwości zjednało mu szacunek w środowisku polskim i chorwackim[10].
Jarosław Zbrożek
Bibliografia
Dokumenty:
1. Archiwum Państwowe w Krakowie Oddział w Tarnowie, Wykaz akt i dokumentów generała dywizji Wojsk Polskich Aureliusza Serdy-Teodorskiego (APK/oTarnów-AST).
2. Centralne Archiwum Wojskowe (CAW) 1445.
Opracowania:
1. Encyklopedia wojskowa, red. O. Laskowski, t. 7, Warszawa 1934.
2. Encyklopedia Wojskowa, t. 7, Warszawa 1991.
3. Kosk H., Generalicja Polska, [w:] Popularny słownik biograficzny, t. 2, Pruszków 2001.
4. Kozaczka M., Aureliusz Serda Teodorski 1860-12942. Generał zapomniany, „Prace Historyczno-Archiwalne”, t. 13, Rzeszów 2003.
5. Kryska-Karski T., S. Żurakowski, Generałowie Polski Niepodległej, Londyn 1976.
6. Panaś J., My II Brygada, Katowice 1928.
7. Suchcitz A., Generałowie wojny polsko-sowieckiej 1919-1920, [w:] Mały Słownik Biograficzny, Białystok 1993.
8. Radomski R. J., Serda-Teodorski Aureli (1860- ok. 1943), [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 36, 1995, s. 294-296.
9. Stawecki P., Słownik biograficzny generałów Wojska Polskiego 1918-1939, Warszawa 1994.
Fotografie
1. Aureliusz Serda-Teodorski (fot: Archiwum Państwowe w Krakowie Oddział w Tarnowie).
[1] Centralne Arciwum Wojskowe (CAW) 1445, s. 3; APK/oTarnów-AST, sygn. 42, Świadectwo przynależności do miasta Tarnowa.
[2] CAW 1445, s. 4; APK/oTarnów-AST, sygn. 41.
[3] H. Kosk, Generalicja Polska, [w:] Popularny słownik biograficzny, Pruszków 2001, s. 156.
[4] M. Kozaczka, Aureliusz Serda Teodorski 1860-12942. Genearl zapomniany, „Prace Historyczno-Archiwalne”, t. 13, Rzeszów 2003, s. 82.
[5] M. Kozaczka, dz. cyt., s. 82.
[6] APK/oTarnów-AST, sygn. 15.
[7] R. J. Radomski, Serda-Teodorski Aureli (1860- ok. 1943, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 36, 1995, s. 294-296.
[8] M. Kozaczka, dz. cyt., s. 88.
[9] APK/oTarnów-AST, sygn. 1.
[10] M. Kozaczka, dz. cyt., s. 92.