Ruiny zamku Tarnowskich
Tarnowski zamek został zbudowany przez kasztelana krakowskiego Spycimira Leliwitę (pierwszego właściciela miasta
Tarnowa) w latach 1328-31. Pierwotnie zamek miał stanąć w miejscu w którym w latach późniejszych powstał kościół
Bernardynów wraz z klasztorem. Prace budowlane były już zaawansowane (na poziomie fundamentów), gdy Spycimir
wybrał inne, bardziej warowne miejsce na swą siedzibę tzn. sztucznie usypany stok na zachodnim końcu Góry św.
Marcina.
Od początku zamek był podzielony na dwie części tj. mieszkalną (zamek wysoki) i gospodarczą (przygródek) Pierwotna
zabudowa przygródka była wyłącznie drewniana natomiast zabudowania zamku wysokiego były murowane i otoczone
murem obwodowym. Ciekawostką jest to, że zamek tarnowski był jednym z nielicznych zamków możnowładczych w owym
czasie posiadających cylindryczną wieżę, która była zarezerwowana wyłącznie dla zamków królewskich i książęcych.
Świadczy to o wysokiej pozycji Spycimira w XIV wiecznej Polsce. Na zamku znajdowała się także kaplica pod
wezwaniem Najświętszej Maryi Panny konsekrowana w 1331 r. przez biskupa krakowskiego Jana Grotowica.
W latach późniejszych tarnowski zamek był systematycznie rozbudowywany. W 1441 r. został zdobyty i spalony
przez wojska węgierskie - zwolenników Habsburgów. Z ww. zniszczeń zamek został odbudowany przez Jana Amora
Tarnowskiego Młodszego, który znacznie go przy okazji zmodernizował. Drewnianą zabudowę przygródka zastąpiono
murowaną oraz poprawiono walory obronne zamku wysokiego poprzez dobudowę dwóch baszt i wału od strony południowej.
Najpoważniejsze prace modernizacyjne na tarnowskim zamku miały miejsce w latach 1519-27. Wtedy to hetman Jan Amor
tarnowski przebudował zamek w duchu renesansu otaczając go równocześnie murowano-ziemnymi fortyfikacjami
bastejowymi takimi jak „arsenał” – czworoboczna basteja oraz półcylindryczna baszta północno-wschodnia z
trzema otworami strzelniczymi. Po tych przebudowach tarnowski zamek stał się jedną z najwspanialszych siedzib
możnowładczych w ówczesnej Polsce. W 1528 r. mieszkał tu król-elekt Węgier Jan Zapolya wraz ze swym dworem,
a w 1537 r. gościł król Zygmunt I Stary wraz ze swą żoną królowa Boną. W 1553 r. na tarnowskim zamku odbył się
wspaniały ślub córki hetmana Jana Tarnowskiego Zofii z księciem Konstantym Wasylem Ostrogskim. Po bezpotomnej
śmierci Jana Krzysztofa Tarnowskiego w 1567 r. dobra tarnowskie odziedziczyła jego siostra ww. Zofia Ostrogska
z Tarnowskich. W 1570 r. miała miejsce tzw. „wojna tarnowska”. Stanisław Tarnowski z rzochowskiej linii
Tarnowskich po odrzuconej przez księcia Konstantego Ostrogskiego propozycji zakupu małopolskich dóbr Tarnowskich,
za namową i pomocą Olbrachta Łaskiego i Andrzeja Zborowskiego zdobył tarnowski zamek, którego broniła
200-stu osobowa załoga. Po trzech miesiącach wyrokiem sądu królewskiego obrabowany zamek wrócił do Ostrogskich.
Jak wyglądał zamek tego dokładnie nie wiemy, gdyż nie zachowały się żadne wiarygodne źródła ikonograficzne.
Pozostały jedynie inwentarze z roku 1603 i 1618. Dzięki nim wiemy, że na przygródku były następujące budowle:
wieża, brama wraz ze zwodzonym mostem gdzie mieszkał burgrabia, dom starosty, wieża w której mieściła się kuchnia,
zeikhaus, izba grodzka i loch dla więźniów oraz stajnie, piekarnie spiżarnie i studnia oraz most do zamku wysokiego.
Zamek wysoki dzielił się na pałac północny oraz południowy, mieściła się na nim wieża główna i brama na przygródek.
Całość zamku wysokiego otoczona była murem kurtynowym i ww. basztami. Łącznie zamek liczył 100 pomieszczeń.
W drugiej połowie XVII wieku zamek stopniowo zaczął popadać w ruinę, gdyż kolejni właściciele miasta nie dbali
o tę wiekową budowlę. Przyczyną tego stanu rzeczy było to iż „państwo tarnowskie” było w wyniku spadków podzielone,
a ówcześni właściciele nie byli z nim związani bezpośrednio. Około 1675 r. zamek nakryto nowym dachem i dokonano
przy nim drobnych napraw. To był ostatni remont zamku. W dalszych latach nie remontowany zamek niszczał coraz bardziej.
Przed rokiem 1723 został ostatecznie opuszczony. Po przejęciu miasta książęta Sanguszkowie uznali, że zamek nie nadaje się
do dalszego zamieszkania, a koszty remontu byłyby ogromne, postanowili więc wybudować sobie
nową siedzibę w Gumniskach. W 1747 r. książę Janusz Aleksander Sanguszko zezwolił tarnowskim Bernardynkom na
rozbiórkę murów zamkowych a uzyskany budulec wykorzystać na budowę kościoła.
W 1848 r. rozpoczęto sypanie kopca na ruinach tarnowskiego zamku ku czci ofiar rabacji Galicyjskiej.
W 1938 r. książę Roman Sanguszko przekazał ruiny zamku wraz z otaczającym go terenem miastu w celu utworzenia
Parku Niepodległości. Formalności jednak nie dopełniono. Przed wybuchem II Wojny Światowej rozpoczęto pierwsze
prace archeologiczne, których nie dokończono. Po wojnie w latach 1963-69 oraz 1979-85 przeprowadzono prace
archeologiczne, które odsłoniły znaczne fragmenty ruin zamku. Obecnie ruiny te wymagają zorganizowanego
zabezpieczenia przed niszczącymi siłami człowieka i natury.
Jarosław Zbrożek
Lokalizacja
Galeria 2010 r. – (kliknij tutaj) – fot. Jarosław Zbrożek
Bibliografia
Opracowania:
1. Moskal K., Zamek Tarnowski, [w:] Encyklopedia Tarnowa, red. A. Niedojadło, Tarnów 2010.
2. Leniek J., Herzig F., Leśniak F., Dzieje Miasta Tarnowa, Tarnów 1911.