Park im. Eugeniusza Kwiatkowskiego w Mościcach
O wyjątkowym znaczeniu osoby inżyniera Eugeniusza Kwiatkowskiego dla wielu pokoleń mościczan oraz tarnowian świadczy m.in. miejski park w Mościcach, któremu nadano imię jednego z pierwszych dyrektorów Zakładów Azotowych w Tarnowie-Mościcach SA. Założony w latach 1927-1935 park stanowi integralną część dzielnicy ogrodu przy PFZA w Mościcach. Dlatego też zabytkowa Willa Kwiatkowskiego została zlokalizowana w północnej części tego zabytkowego założenia ogrodowego u zbiegu dwóch alei – Głogowej oraz Jarzębinowej. Przy czym współcześnie kompleks willowo-parkowy zajmuje dwie ogrodzone działki o łącznej powierzchni trzech hektarów, natomiast znajdujący się w jego bezpośrednim sąsiedztwie miejski Park im. E. Kwiatkowskiego to obszar dwóch działek o łącznej powierzchni ponad ośmiu hektarów[1].
Na terenie Parku im. Eugeniusza Kwiatkowskiego w Mościcach przeważają drzewa liściaste, pośród których najwięcej jest jesionów, dębów czerwonych, robinii, kasztanowców oraz brzóz. Miejscami występują nieliczne świerki oraz sosny. Z kolei na południe od Willi Kwiatkowskiego odnaleźć można szpalerowe nasadzenia żywotnika zachodniego. Niektóre spośród licznych odmian drzew i krzewów uznane zostały za pomniki przyrody[2]. Dlatego też ze względu na swoje niepowtarzalne walory Park im. Eugeniusza Kwiatkowskiego został wpisany do rejestru zabytków w 2006 r.[3]
To właśnie w założonym na planie czterech dębów kompleksie leśnym mieści się zabytkowa Willa Kwiatkowskiego: „Dziś już mało kto pamięta, że ten prawie osiemdziesięcioletni pomnik zieleni zachwycający niezmiennie swoją potęgą i majestatycznością powstał na bazie zaledwie czterech dębów, które wyznaczały jego architekturę. Niestety, w wyniku wichury, jaka miała miejsce dwa lata temu, jedno z pradrzew zostało złamane i ze względu na bezpieczeństwo mieszkańców Mościc musiało zostać usunięte. Dlatego też Towarzystwo Przyjaciół Mościc wraz z Zakładami Azotowymi
w Tarnowie-Mościcach SA postanowiło dokonać zasadzenia nowego dębu w pobliżu miejsca, gdzie wcześniej rosło utracone blisko stuletnie drzewo. Nowo posadzony dąb otrzymał imię Ignacy na cześć Ignacego Mościckiego”[4].
Centralnym obiektem willowo-parkowego założenia ustanowiony budynek Willi Kwiatkowskiego. Choć willa z ogrodem, pełniąca funkcję „komfortowego mieszkania służbowego” dla najwyższej kadry kierowniczej PFZA, wznoszona była z myślą o jej pierwszym właścicielu – dr. Tadeuszu Zwisłockim. Pałacyk funkcjonował także powszechnie w świadomości społecznej jako Pałacyk Mościckiego, później Dom Chemika oraz Dom Dyrektora lub tak zwana Dyrektorówka. Mieszkali w nim bowiem pierwsi naczelni dyrektorzy mościckiej fabryki. Murowany obiekt, przeznaczony dla najważniejszych osobistości w Mościcach, prezentował się w pierwszych swych latach następująco: „Willowy budynek o charakterze reprezentacyjnym znajdował się w parku ogrodzonym wysoką siatką, ścieżki parku były okrawężnikowane i wysypane białym tłuczonym kamieniem. Wejście do pałacyku od strony alei Głogowej strzeżone było metalową bramą osadzoną między słupami żelbetonowymi. Bramę wejściową i wjazdową otwierał z pobliskiego domu służbowego specjalny pracownik. Park zdobiły oryginalne drzewa i krzewy oraz klomby kwiatów, na terenie parku znajdował się ceglasty kort tenisowy”[5]. Odznaczająca się dostatkiem i elegancją willa służyła pierwszym dyrektorom PFZA w Mościcach nie tylko jako mieszkanie służbowe. Mająca swój indywidualny klimat willa, wyrażający się niepowtarzalnym architektonicznym urokiem oraz zadbanym parkowym otoczeniem, pełniła również funkcje reprezentacyjne.
Warto wspomnieć, że w południowej części parku odnaleźć można nieznaczne zagłębienie terenu. Prawdopodobnie stanowi ono pozostałość po przebiegającym tutaj wcześniej w granicy działki cieku wodnym. Natomiast w latach 60’ i 70’ XX w. na terenach usytuowanych w sąsiedztwie parku: „przez pewien czas istniał tzw. niewielki ogród zoologiczny”[6] – małpi gaj[7]. We wspomnieniach Jerzego Ćwika odnaleźć można następującą informację: „Tarnów przełomu lat 60. na 70. miał dwa miejsca, które mnie jako kilkuletniego dzieciaka przyciągały. Jedno z nich to mini ogród zoologiczny w Mościcach z lamą, osiołkiem, jeżozwierzem, małpami, pagórkiem zbudowanym ze skał, który zamieszkiwały świnki morskie i miejsce, przed którym przesiadywałem godzinami – woliera zamieszkana przez stadko papużek falistych. Jaka szkoda, że tego miejsca już nie ma, zostało zlikwidowane jeszcze za czasów tzw. komuny”[8].
Park powołano dopiero w 2003 r., jednak wyjątkowy charakter dużego ogrodu z alejkami i ścieżkami spacerowymi oraz z wieloma odmianami drzew i egzotycznymi krzewami nadano mu już znacznie wcześniej. Zadrzewione połacie tej części Mościc funkcję swą pełniły właściwie od samego początku zaistnienia nowej dzielnicy. Zdradzają to między innymi odlane ze sztucznego piaskowca kamienne ławy o owalnych kształtach, usytuowane od południowej strony ulicy Topolowej, a datowane na 1929 r. Opisuje je następująco w swoich słynnych „Tekach Tarnowskich” Andrzej B. Krupiński: „Długie blisko na 6 metrów, pokryte mchami i porostami wyglądają niczym Madejowe łoża. Tyle że mają łagodnie wyokrąglone siedziska i takież zaplecki ozdobione kamiennymi kulami. Materiał z jakiego je wykonano oraz ich forma wskazują na to, że powstały około 1930 r. w duchu polskiej odmiany modernizmu, łączącego w sobie nowoczesność form i materiałów z tradycją klasycystycznej małej architektury i sztuki ogrodowej przełomu XVIII i XIX wieku”[9].
W 2012 r. na terenie przypałacowego parku umieszczono dwa pamiątkowe postumenty z popiersiem prof. Ignacego Mościckiego oraz inż. Eugeniusza Kwiatkowskiego.
Centralnym obiektem willowo-parkowego założenia ustanowiony budynek Willi Kwiatkowskiego. Choć willa z ogrodem, pełniąca funkcję „komfortowego mieszkania służbowego” dla najwyższej kadry kierowniczej PFZA, wznoszona była z myślą o jej pierwszym właścicielu – dr. Tadeuszu Zwisłockim. Pałacyk funkcjonował także powszechnie w świadomości społecznej jako Pałacyk Mościckiego, później Dom Chemika oraz Dom Dyrektora lub tak zwana Dyrektorówka. Mieszkali w nim bowiem pierwsi naczelni dyrektorzy mościckiej fabryki. Murowany obiekt, przeznaczony dla najważniejszych osobistości w Mościcach, prezentował się w pierwszych swych latach następująco: „Willowy budynek o charakterze reprezentacyjnym znajdował się w parku ogrodzonym wysoką siatką, ścieżki parku były okrawężnikowane i wysypane białym tłuczonym kamieniem. Wejście do pałacyku od strony alei Głogowej strzeżone było metalową bramą osadzoną między słupami żelbetonowymi. Bramę wejściową i wjazdową otwierał z pobliskiego domu służbowego specjalny pracownik. Park zdobiły oryginalne drzewa i krzewy oraz klomby kwiatów, na terenie parku znajdował się ceglasty kort tenisowy”[5]. Odznaczająca się dostatkiem i elegancją willa służyła pierwszym dyrektorom PFZA w Mościcach nie tylko jako mieszkanie służbowe. Mająca swój indywidualny klimat willa, wyrażający się niepowtarzalnym architektonicznym urokiem oraz zadbanym parkowym otoczeniem, pełniła również funkcje reprezentacyjne.
Warto wspomnieć, że w południowej części parku odnaleźć można nieznaczne zagłębienie terenu. Prawdopodobnie stanowi ono pozostałość po przebiegającym tutaj wcześniej w granicy działki cieku wodnym. Natomiast w latach 60’ i 70’ XX w. na terenach usytuowanych w sąsiedztwie parku: „przez pewien czas istniał tzw. niewielki ogród zoologiczny”[6] – małpi gaj[7]. We wspomnieniach Jerzego Ćwika odnaleźć można następującą informację: „Tarnów przełomu lat 60. na 70. miał dwa miejsca, które mnie jako kilkuletniego dzieciaka przyciągały. Jedno z nich to mini ogród zoologiczny w Mościcach z lamą, osiołkiem, jeżozwierzem, małpami, pagórkiem zbudowanym ze skał, który zamieszkiwały świnki morskie i miejsce, przed którym przesiadywałem godzinami – woliera zamieszkana przez stadko papużek falistych. Jaka szkoda, że tego miejsca już nie ma, zostało zlikwidowane jeszcze za czasów tzw. komuny”[8].
Park powołano dopiero w 2003 r., jednak wyjątkowy charakter dużego ogrodu z alejkami i ścieżkami spacerowymi oraz z wieloma odmianami drzew i egzotycznymi krzewami nadano mu już znacznie wcześniej. Zadrzewione połacie tej części Mościc funkcję swą pełniły właściwie od samego początku zaistnienia nowej dzielnicy. Zdradzają to między innymi odlane ze sztucznego piaskowca kamienne ławy o owalnych kształtach, usytuowane od południowej strony ulicy Topolowej, a datowane na 1929 r. Opisuje je następująco w swoich słynnych „Tekach Tarnowskich” Andrzej B. Krupiński: „Długie blisko na 6 metrów, pokryte mchami i porostami wyglądają niczym Madejowe łoża. Tyle że mają łagodnie wyokrąglone siedziska i takież zaplecki ozdobione kamiennymi kulami. Materiał z jakiego je wykonano oraz ich forma wskazują na to, że powstały około 1930 r. w duchu polskiej odmiany modernizmu, łączącego w sobie nowoczesność form i materiałów z tradycją klasycystycznej małej architektury i sztuki ogrodowej przełomu XVIII i XIX wieku”[9].
W 2012 r. na terenie przypałacowego parku umieszczono dwa pamiątkowe postumenty z popiersiem prof. Ignacego Mościckiego oraz inż. Eugeniusza Kwiatkowskiego.
Małgorzata Budzik
Bibliografia
Dokumenty:
1. Decyzja w sprawie wpisania dobra kultury do rejestru zabytków województwa tarnowskiego zespołu urbanistycznego związanego z Zakładami Azotowymi w Mościcach – decyzja L.dz.KL.III-534/632/79, nr wpisu A-208, z dn. 17 grudnia 1979. [mps].
2. Karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa, oprac. M.H. Grabski, listopad 2005. Ośrodek Dokumentacji Zabytków w Warszawie. Rejestr zabytków nr A-63/M, z dn. 21 lipca 2006.
Opracowania:
1. Białas T., Szymanowski Z., Mościce. Kolebka polskiej chemii. Ostoja patriotyzmu, Tarnów 2000.
2. Budzik M., Willa Kwiatkowskiego. Rezydencja, Tarnów 2012.
3. Bułdys B., Fenomen Mościc. Architektura przedwojennej dzielnicy przemysłowej, „Rocznik Tarnowski” 2010.
4. Gabała J., Park im. Eugeniusza Kwiatkowskiego, [w:] Encyklopedia Tarnowa, red. A. Niedojadło, Tarnów 2010.
5. Krupiński A.B., Mościckie „Madejowe łoże” (41), [w:] tegoż, Druga Teka Tarnowska.Czterdzieści jeden najcenniejszych zabytków Tarnowa w rysunkach i opisach Andrzeja B. Krupińskiego, Tarnów 2004.
6. Marciniak B., Strojny A., Tarnów. Perła Renesansu, Kraków 2007.
Czasopisma:
1. Bielatowicz L., Dąb Ignacy, „Tarnowskie Azoty” 2007, nr 12.
2. Krupiński A.B., Spacer po Tarnowie. Ławka „dumania”, „Tarnowskie Azoty” 2001, nr 18,
Strony internetowe:
1. Ćwik J., Rudosterka brązowoucha. Dziecięce marzenia, „Fauna&Flora” 2001, nr 3.
Protokół dostępu: http://www.ptakiegzotyczne.net/rudosterka.php. [10.06.2012 r.].
2. Mościce w 120 minut, Tarnowskie Centrum Informacji. [Online].
Protokół dostępu: http://www.it.tarnow.pl/index.php/pol/Atrakcje/TARNOW/Zabytki-i-atrakcje/Moscice-w-120-minut. [14.06.2012 r.].
Fotografie
1. Park im. Eugeniusza Kwiatkowskiego w Mościcach – Archiwum Grupy Azoty S.A. (fot. Paweł Topolski).
[1] Park Miasta Tarnowa w obr. 192 dz. nr 27/22 o pow. 48 265 m² oraz dz. nr 21/10 o pow. 35 050 m².
[2] J. Gabała, Park im. Eugeniusza Kwiatkowskiego, [w:] Encyklopedia Tarnowa, red. A. Niedojadło, Tarnów 2010, s. 306.
[3] Teren został objęty ochroną konserwatorską jako Zespół willowy w Tarnowie-Mościcach przy
ul. Jarzębinowej 9 z lat 1927-28 obejmujący obiekty: willa, park, ogrodzenie z bramą, kordegarda; nr wpisu A-63/M, z dn. 21 lipca 2006 r. [mps].
[4] L. Bielatowicz, Dąb Ignacy, „Tarnowskie Azoty” 2007, nr 12, s. 10.
[5] T. Białas, Z. Szymanowski, Mościce. Kolebka polskiej chemii. Ostoja patriotyzmu, Tarnów 2000, s. 36.
[6] Mościce w 120 minut, Tarnowskie Centrum Informacji. [Online]. Protokół dostępu: http://www.it.tarnow.pl/index.php/pol/Atrakcje/TARNOW/Zabytki-i-atrakcje/Moscice-w-120-minut. [14.06.2012 r.].
[7] Najprawdopodobniej jednak wspomniane zoo usytuowane było w dwóch miejscach na terenach sąsiadujących z obszarem dzisiejszego parku miejskiego. Pierwsza lokalizacja w l. 60. XX wieku znajdowała się przy ul. Zbylitowskiej, natomiast druga w l. 70. XX wieku przy ul. Topolowej.
[8] J. Ćwik, Rudosterka brązowoucha. Dziecięce marzenia, „Fauna&Flora” 2001, nr 3. Protokół dostępu: http://www.ptakiegzotyczne.net/rudosterka.php. [10.06.2012 r.].
[9] Krupiński A.B., Mościckie „Madejowe łoże” (41), [w:] tegoż, Druga Teka Tarnowska. Czterdzieści jeden najcenniejszych zabytków Tarnowa w rysunkach i opisach Andrzeja B. Krupińskiego, Tarnów 2004, s. 48.