Słów kilka o mapach rejonu tarnowskiego

Najstarszą znaną i zachowaną do dnia dzisiejszego mapą z terenu rejonu tarnowskiego jest mapa okolic Gręboszowa z sierpnia 1678 r. odnaleziona i po konserwacji eksponowana w Muzeum Diecezjalnym w Tarnowie. Co prawda istnieją nieco starsze szkice granic posiadłości majątkowych, lecz nie mają one charakteru mapy. Mapa okolic Gręboszowa o wymiarach 60x61cm została wykonana odręcznie na papierze czerpanym w kilku kolorach i przybliżona jej skala wynosi 1:15000. Przypuszczalnie jej wykonawca Franciszek Michałowski – mierniczy przysięgły był studentem Akademii Krakowskiej, która w owym okresie kształciła też adeptów w tej dziedzinie. Ta rękopiśmienna mapa obejmuje obszar dóbr ziemskich w dolinie Wisły i Dunajca sąsiadujących z ówczesnym starostwem Nowo-Korczyńskim. Na mapie dodatkowo zaznaczona jest rzeźba terenu, szata roślinna i odwodnienie powierzchniowe.

Przedstawiony na mapie stan z drugiej połowy XVII wieku jest bez wątpienia najstarszym szczegółowym obrazem kartograficznym tego odcinka Wisły i Dunajca. Mapa przedstawiająca też zabudowę i stan dróg jest kolorowa i mimo wpływu czasu nie straciła ze swoich walorów. Należy sądzić, że niniejsza mapa powstała w okresie sporów sądowych a przeszkody w użytkowaniu drogi z Żabna i Gręboszowa do Opatowca poprzez bród na Wiśle między Jezuitami – właścicielami dóbr Ujścia, a Mikołajem Krasińskim – właścicielem dóbr Gręboszowskich. Na pewno nie odpowiada ona współczesnym wymogom, lecz godna jest uwagi jako przekaz ówczesnych okolic Gręboszowa z uwzględnieniem zabudowy, przebiegu dróg, pół, rzek, lasów itp. Także brodem na Wiśle o drogę do którego toczył się powyższy spór przeprawiał się ze swoimi legionami do Kongresówki marszałek Józef Piłsudski i dziś upamiętnia to pomnik marszałka po drugiej stronie Wisły na przeciw ujścia Dunajca. Należy podkreślić, że wszystkie napisy zostały tu wykonane w języku polskim. Nazwy miejscowości, nie licząc zmiany pisowni są dzisiaj takie same jak wówczas i można sobie zadać pytanie jakie stare jest nazewnictwo.

Kolejną mapą wartą szczegółowej uwagi jest pierwszy plan miasta Tarnowa opracowywany w 1796 r. poprzez Franza Grottgera. Plan ten także jest wykonany w kilku kolorach i stanowi bardzo ciekawy przekaz o zabudowie miasta, przebiegu dróg, ulic i placów oraz stanie władania, a także rzeźbie terenu i jest eksponowany w Muzeum na Wawelu. Jest to chyba pierwszy tak dokonany plan miasta Tarnowa. Mapa ta obejmuje zasięgiem grunty ciągnące się od zamku ma Górze Marcina do cmentarza w Tarnowie – Krzyżu. Na pewno należy do najstarszych zachowanych planów miejskich i jest wykonana odręcznie na papierze. Mapa została wykonana w skali 1:2700, a wszystkie napisy zostały wykonane w języku niemieckim. Na planie zaznaczono istniejące wówczas wzniesienia, ulice, zabudowania, kościoły, cmentarze. Budynki zaznaczone na mapie są ponumerowane. Jest tu umieszczony szereg budynków, których już dzisiaj nie ma. Plac katedralny był wówczas zabudowany. Są pokazane nieistniejące już kościoły, umiejscowione przy nich cmentarze, stary zajazd pocztowy, dom książęcy, grunty kościelne, szpitalne, dworskie. Są także do dzisiaj istniejące: kościół katedralny, klasztor ojców bernardynów, ratusz i inne. Nie wiadomo po co i na czyje zlecenie powstała ta mapa. Prawdopodobnie chciano wówczas zinwentaryzować i pokazać wszystkie dobra miejskie.

Inne ujawnione opracowania kartograficzne były wykonane w latach 1783 i 1804, lecz ich nie publikowano, ponieważ przeznaczone były do celów wojskowych.

Pierwszą jawną kompleksową mapą naszych terenów była mapa katastralna wykonana w skali 1:2880 w latach 1847-50, a dla samego miasta Tarnowa i powiatu tarnowskiego w 1848 r. Przy opracowaniu mapy katastralnej przyjęto tzw. wieloletni system miar. Jednostką miary długości był tu sążeń wiedeński - klafter równy 1,9 m, zaś jednostką powierzchni ówczesny mórg austriacki równy 5755 m². Kataster był zbiorem map i rejestrów. Początkowo był podstawą wymiaru podatku gruntowego, a następnie wykorzystano go do spraw własnościowych. Pod względem prawnym i administracyjnym zabezpieczał w księgach gruntowych własność nieruchomości rolnych i miejskich, oraz ułatwiał obrót nieruchomościami. Dokumenty katastralne dostarczały wiadomości o położeniu, powierzchni, kulturze i klasie gruntowej poszczególnych parcel każdego właściciela. Mapa katastralna chroniła prawo granic poszczególnych nieruchomości, gdyż zawsze można było je odtworzyć na podstawie mapy. Kataster wobec dużej ilości informacji po spełnieniu funkcji fiskalnych, a następnie prawnych zaczął również spełniać funkcje gospodarcze i techniczne.

Warto tu przypomnieć spory z Węgrami o Morskie Oko w latach 1870-1902. Właśnie mapa katastralna jako dokument zdecydowała, że z terenu 900 morgów tylko 30 morgów przypadło Węgrom, zaś reszta tj. Morskie Oko, Czarny Staw i teren po obu stronach Rybiego Potoku pozostał w dawnej Galicji i z kolei po I wojnie światowej przy Polsce.

Wymogom nowoczesnej mapy odpowiadają obecnie wykonane podkłady mapowe. Wykonano szereg map topograficznych, ale bez wątpienia największym przedsięwzięciem geodezyjnym było wykonanie mapy zasadniczej i jej pochodnej mapy ewidencyjnej. Została w naszym terenie wykonana w skali 1:500, 1:1000 i 1:2000. Mapa zasadnicza jest jednolitym podkładem mapowym dla całego kraju, a podstawą tej jednostki są jednolity system miar, jednolity system pomiarów i określona przepisami dokładność. Szczególnie jest to ważne jeżeli weźmiemy pod uwagę, że jeszcze po II wojnie światowej pozostały w spadku różne podkłady mapowe po trzech zaborach, której to sprawy nie załatwiono w 20. międzywojennym. Trzeba też przypomnieć, że byłe województwo tarnowskie posiadało pierwsze w kraju pokrycie nową mapą zasadniczą. Mapa zasadnicza jest to podstawowy zbiór informacji przedstawiony w formie graficznej o przestrzennym rozmieszczeniu przedmiotów istniejących w terenie, a obejmujący treść sytuacyjną łącznie z granicami władania, położeniem urządzeń podziemnych, rzeźbą terenu i elementami ewidencji gruntów. Mapa zasadnicza służy w szczególności gospodarką ziemią, planowaniu przestrzennemu, projektowaniu i realizacji inwestycji, oraz gospodarce terenami. Pochodna mapy zasadniczej mapa ewidencji gruntów zawiera granice działek, ich numery oraz zabudowania i jest wykorzystywana do gospodarki ziemią, wymiany gruntów, działań planistycznych, a przede wszystkim do działań prawnych. Szczególnie uwidacznia się to przy wpisach do Ksiąg Wieczystych, które są dokonywane na podstawie aktualnych wyrysów z map ewidencyjnych.

Mieczysław Sobol

Bibliografia

Opracowania:
1. Fedorowicz W., Ewidencja gruntów, Warszawa 1974.