Wokół genezy i tradycji herbu Tarnowa
Bez wątpienia herb miejski jest jednym z najtrwalszych elementów tradycji każdego ośrodka miejskiego. Można się z nim zetknąć na znakach firmowych i przedstawieniach plastycznych. Przenika praktycznie do każdej sfery życia miasta i jego mieszkańców: politycznej, gospodarczej oraz prywatnej. Dlatego też mimo zaniku „świadomości heraldycznej” w społeczeństwie i zawężeniu jej do grona specjalistów i historyków, herb miejski jest nie tylko rozpoznawalny, ale i czytelny. Jest swego rodzaju łącznikiem pomiędzy pokoleniami mieszkańców danego miasta. Budzi przez to zrozumiałą sympatię w każdym środowisku miejskim. Wybór i funkcjonowanie herbu miasta nigdy nie były dziełem przypadku. To najczęściej długotrwały proces, wpleciony w dzieje i tradycję danego miasta. Stąd każdy herb miejski posiada swą genezę i symbolikę, która przekazuje konkretne informacje o danym ośrodku miejskim. Dziś tę funkcję nazwalibyśmy najzwyczajniej: promocją. Często samą treść ikonograficzną herbu ubarwiają legendy i podania, powstające na przestrzeni wieków. Czyni to z niego niezwykle wdzięczny obiekt naukowych dociekań i analiz.
Herb jest wytworem kultury średniowiecza. Definiując pojęcie herbu, należy stwierdzić, iż jest to ustalona według określonych reguł oznaka osoby, rodziny, rodu bądź korporacji. Jego głównymi elementami składowymi są: tarcza i godło[1]. Badaniem zjawiska, jakim jest herb, zajmuje się nauka, nazywana heraldyką. Jej nazwa wywodzi się od słowa „herold” określającego urzędników dworskich, którzy pojawili się pod koniec XII wieku, a do ich zadań należało m.in. wywoływanie nazwisk rycerzy stających w turniejowych szrankach oraz badanie, czy używane przez nich znaki są poprawne.
Początkowo herb był tylko i wyłącznie bojowym znakiem rozpoznawczym. W wyniku rozwoju stosunków feudalnych nabrał on cech znaku przynależności lennej, a następnie stanowej. Jednak w każdym przypadku pełnił funkcję rozpoznawczą. W ciągu od XIII do XV wieku wykształciło się prawo heraldyczne, które obowiązywało użytkowników herbów oraz określało ich sytuację w systemie prawa państwowego i publicznego.
Polska heraldyka bardzo luźno traktowała zasady obowiązujące w heraldyce zachodnioeuropejskiej i nie przejęła wszystkich występujących w niej prawideł. Na ziemiach polskich recepcja heraldyki zachodnioeuropejskiej nastąpiła w okresie, kiedy istniały już godła przedheraldyczne i własnościowo-rozpoznawcze[2]. W dużej mierze zostały one podporządkowane zachodniemu, heraldycznemu obyczajowi estetycznemu w zakresie kształtów ikonograficznych.
W zależności od pochodzenia w średniowiecznej Polsce wyróżnić można dwa rodzaje godeł herbowych. Pierwszy to pierwotne znaki rozpoznawcze, używane jako wyobrażenia napieczętne. W XIII i XIV wieku nastąpił proces ich heraldyzacji i przeszły one na tarczę herbową. Dopiero od tego momentu według „ortodoksyjnej” definicji, która za herb uznaje tylko godło w polu tarczy, możemy mówić o właściwym herbie. Natomiast drugi rodzaj to znaki rycerskie przejęte z chorągwi (taktycznego oddziału rycerskiego). Przynależni do niej rycerze skupiali się wokół proporca, opatrzonego znakiem bojowo-rozpoznawczym. Ów znak umieszczany był z czasem na hełmie i tarczy co pozwalało na szybkie rozpoznanie przynależności rycerza do danej chorągwi. Z czasem stał się on wyobrażeniem napieczętnym, umożliwiającym identyfikację właściciela pieczęci[3].
Heraldyka miejska pod względem motywów jest o wiele bogatsza i bardziej urozmaicona niż rycerska. Posiada też silniej rozbudowaną symbolikę i swoisty „język obrazów”, pozwalający na przekazywanie informacji dotyczących miasta i jego historii. I właśnie to informowanie o samym mieście, jego dziejach i mieszkańcach było od samego początku podstawową funkcja wszelkiego typu godeł w herbach miejskich[4].
Pole tekstowe: Pieczęć Tarnowa z herbem Leliwy – XVI wiek. Zbiory Muzeum Okręgowe w Tarnowie. Fot. Robert Moździerz Wśród wyobrażeń herbowych miast polskich wyodrębnić można motywy: miejskie, kościelne, książęce i rycerskie[5]. Leliwa, herb Tarnowa należy do osobnej grupy herbów miejskich, które wskazują na założycieli i właścicieli miast, wywodzących się ze stanu rycerskiego. Często to właśnie ich prywatne herby rodowe były przejmowane przez miasta jako własne, lub wkomponowane w herb jako jeden z jego elementów. Nierzadko działo się tak w wyniku ingerencji samego założyciela lub właściciela.
Leliwa to w pierwszej kolejności herb rycerski i jako znak miejski jest zjawiskiem wtórnym do rycerskiego[6]. Samo pochodzenie herbu i jego recepcja na gruncie heraldyki polskiej nie jest przez historyków problemem ostatecznie rozwiązanym. Rozpatrywać go należy bezpośrednio w związku z zagadnieniem pochodzenia możnowładczego rodu Leliwitów Tarnowskich, którego protoplastą był Spycymir, wojewoda i kasztelan krakowski, doradca ostatnich Piastów (króla Władysława Łokietka oraz jego syna Kazimierza Wielkiego), ambitny, stojący na straży interesów państwa polityk, a także wzorowy gospodarz. Jego osoba oraz kariera polityczna były przedmiotem szczegółowych studiów i analiz, aczkolwiek na wiele pytań nie udało się znaleźć jednoznacznych odpowiedzi. Do dziś trzon badań na ten temat stanowi publikacja Włodzimierza Dworzaczka z początków lat siedemdziesiątych minionego stulecia, dotycząca dziejów wspomnianego rodu. Kwestie heraldyczne stanowią w niej, z oczywistych względów, jedynie dopełnienie problematyki z zakresu genealogii tego rodu[7].
Głównym materiałem źródłowym dla dociekań naukowych związanych z heraldyką miejską są zachowane pieczęcie miejskie. Ich badaniem zajmuje się nauka zwana sfragistyką. W tym kontekście właściwy kierunek badań w zakresie heraldyki municypalnej wytyczył już w 1947 r. Marian Haisig, który zauważył, iż sfragistyka i heraldyka miast muszą być rozważane w ścisłej łączności ze sobą jako jedno „nierozdzielne studium sfragistyczno-heraldyczne”[8]. To właśnie materiał zabytkowy z zakresu sfragistyki stanowi punkt wyjścia dla badań nad genezą danego herbu miejskiego.
Samo godło półksiężyca i gwiazdy pojawiło się na ziemiach polskich w znaczeniu herbu pod koniec XIII stulecia. Zatem Leliwa należała do najstarszych herbów o charakterze zachodnioeuropejskim w polskiej heraldyce rycerskiej[9].
Herb Leliwa jest towarzyszem Tarnowa praktycznie od początku jego miejskiej historii. Był jednym z elementów wyobrażenia napieczętnego widniejącego na najstarszej pieczęci Tarnowa, używanej już w XIV wieku. Przedstawia ona centralnie umieszczoną postać Spycymira, jego rodowy herb Leliwa na tarczy z klejnotem oraz Najświętszą Marię Pannę z Dzieciątkiem Jezus, patronkę kościoła parafialnego[10]. W otoku pieczęci znajduje się napis: SIGILLUM TARNOVIAE CIVIVM SPICIMERI. Wyobrażenie to wyraźnie wskazuje na zależność organów władzy miejskiej od osoby założyciela i właściciela miasta. Jednocześnie należy stwierdzić, iż widniejąca na trzymanej przez Sycymira tarczy rycerskiej Leliwa, jest w tym przypadku tylko i wyłącznie herbem rycerskim, pozwalającym zidentyfikować postać pana zwierzchniego. Nie można jej jeszcze w żaden sposób uznać za herb miasta Tarnowa.
To przedheraldyczne wyobrażenie napieczętne zostało zastąpione na kolejnej pieczęci miejskiej pełnym herbem Leliwa, tzn. przedstawiającym w polu tarczy herbowej sześcioramienną gwiazdę i pod nią półksiężyc[11]. W otoku pieczęci widnieje legenda: SIGILLUM CIVITATIS TARNOV. Pieczęć ta pochodzi z XVI wieku. Wizerunek ten oprócz pieczęci ogólnomiejskiej występował również w stemplach radzieckich i ławniczych[12].
W kolejnych stuleciach Leliwa pozostała dominującym motywem na pieczęciach miejskich Tarnowa[13]. Jest to o tyle warte podkreślenia, iż sytuacja ta nie uległa zmianie pomimo tego, że miasto w późniejszych wiekach zmieniało posesjonatów, a od 1772 r. stało się częścią monarchii habsburskiej, zaś w 1787 r. przestało być prywatnym i przeszło pod wyłączną opiekę rządu. Te istotne dla funkcjonowania ośrodka miejskiego wydarzenia nie znalazły odzwierciedlenia na gruncie heraldyki miejskiej Tarnowa. Świadczy to o tym, iż Leliwa stała się niezwykle trwałym elementem jego tradycji, symbolizującym nie ród Tarnowskich, dawnych właścicieli i założycieli miasta, ale przede wszystkim samorząd miejski. Potwierdzeniem tego stanu rzeczy był przywilej nadany miastu przez cesarza Franciszka II 28 kwietnia 1798 r., mocą którego Leliwa została ostatecznie zatwierdzona jako herb Tarnowa[14]. Natomiast w szerszym kontekście sama działalności administracji cesarskiej przyczyniła się do zakończenia procesu ostatecznej heraldyzacji herbów miast polskich zaboru austriackiego[15].
W okresie międzywojennym władze samorządowe Tarnowa wykazały silne przywiązanie miasta do swojego herbu. W 1929 r. tarnowski magistrat przyłączył się do protestu Związku Miast Polskich, w związku ze zmianami jakie wprowadzało Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 13 grudnia 1927 r. o godłach i barwach państwowych oraz o oznakach, chorągwiach i pieczęciach[16]. Artykuł 19 tego rozporządzenia zakładał, iż na pieczęciach urzędowych władz samorządowych ma być umieszczany jedynie orzeł państwowy, bez uzupełniania ich herbem miejskim. Działania w zakresie uporządkowania kwestii heraldyki miejskiej Tarnowa kontynuował komisaryczny zarząd miasta. W marcu 1933 r. Rada Przyboczna Komisarza Rządowego podjęła uchwałę o wystąpieniu z wnioskiem do Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, zawierającym prośbę o zatwierdzenie Leliwy jako herbu Tarnowa i zezwolenie na używanie go na znakach i pieczęciach miejskich. Stosując się do wspomnianej uchwały w tarnowskim magistracie przygotowane zostało stosowne pismo do MSW, zawierające szczegółowe uzasadnienie historyczne praw Tarnowa do swego herbu. Potrzebę nowelizacji rozporządzenia Prezydenta RP z 13 grudnia 1927 r. argumentowano w nim nie tylko względami praktycznymi, ale również szczerym przywiązaniem mieszkańców miasta do Leliwy: Mieszkańcy miasta Tarnowa – czytamy w tym dokumencie – tak są związani miłością do własnego herbu, że odebranie go uważaliby za ciężką krzywdę, a przecież nie konieczną (...)”[17]. Ostateczne zatwierdzenie Leliwy jako herbu Tarnowa nastąpiło na mocy zarządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 13 lutego 1937 r.[18].
Pole tekstowe: Herb współczesnego powiatu tarnowskiego. Tradycja rodu Leliwitów Tarnowskich i herbu Leliwa znalazła swój wyraz na gruncie rozwijającej się obecnie dynamicznie heraldyki samorządowej III Rzeczypospolitej w postaci nowego godła herbowego powiatu tarnowskiego. Powstało ono poprzez połączenie orła małopolskiego z herbem Leliwa. Zenon Piech, współautor herbu uzasadniał:
W tradycji historycznej tego terytorium szczególne miejsce zajmują Leliwici Tarnowscy, rodzina możnowładcza, której początki politycznej i gospodarczej potęgi związane były bardzo ściśle z odbudową przez Władysława Łokietka zjednoczonego Królestwa Polskiego, a apogeum roli dziejowej zbiegło się ze złotym wiekiem dynastii Jagiellonów. Sama nazwa Tarnowa i powiatu tarnowskiego przywołuje pamięć tej rodziny[19]. Również w dwóch alternatywnych projektach herbu powiatu, przygotowanych na etapie jego wyboru przez Radę Powiatu, pojawiły się nawiązania do Leliwy. Pierwszy przedstawiał Leliwę i umieszczone pod nią litery PT (POWIAT TARNOWSKI), natomiast drugi rycerza z mieczem i tarczą, na której widnieje herb Leliwa z literami PT[20]. Obie koncepcje były opracowane przez pracowników Muzeum Okręgowego w Tarnowie.
Herb Tarnowa to blisko pięciowiekowa tradycja, jeden z najtrwalszych i niezmiennych elementów jego dziedzictwa historycznego, który winien być traktowany jako szczególny zabytek kultury. Bowiem o jego trwałości świadczą nie tylko wizerunki na najstarszych pieczęciach miasta czy innych zabytkach kultury materialnej, ale przede wszystkim stan zachowania w świadomości mieszkańców. Dla nich jest to jeden z najsilniejszych wyznaczników tożsamości lokalnej. Jest to symbol naszej wspólnej przeszłości, przypominający minione dzieje, posiadający swój własny, związany z wiekiem autorytet. Jako taki powinien być otaczany szacunkiem i podlegać regułom prawa heraldycznego, co oznacza, iż należy go chronić przed samowolnymi modyfikacjami, czy nieuprawnionym używaniem, gdyż ta druga możliwość może być rozpatrywana wyłącznie w kategorii przywileju. Warto, aby o tym pamiętały osoby, które są odpowiedzialne za funkcjonowanie współczesnego samorządu miejskiego.
dr Paweł Juśko
Autor dziękuje za konsultację przy opracowaniu niniejszego artykułu Panu Kazimierzowi Bańburskiemu – Starszemu Kustoszowi w Muzeum Okręgowym w Tarnowie.
Bibliografia
Akty prawne:
1. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 13 grudnia 1927 r. o godłach i barwach państwowych oraz o oznakach, chorągwiach i pieczęciach. (Dz. U. 1927, nr 115, poz. 980)
2. Zarządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 13 lutego 1937 r. w sprawie zatwierdzenia herbu miasta Tarnowa. (M.P. 1937 nr 40 poz. 55)
3. Uchwała nr XIII/138/99 Rady Powiatu Tarnowskiego z dnia 29 grudnia 1999 r.
Opracowania:
1. Balicki W., Miasto Tarnów pod względem historycznym, statystycznym, topograficznym i naukowym, Tarnów 1831.
2. Dudziński P., Alfabet heraldyczny, Warszawa 1997.
3. Drelicharz W., Piech Z., Symbolika samorządowa III Rzeczypospolitej – propozycje rozwiązań, [w:] Współczesna heraldyka samorządowa i jej problemy, red. W. Drelicharz, Z. Piech, Kraków 2000.
4. Dworzaczek W., Leliwici Tarnowscy. Z dziejów możnowładztwa małopolskiego. Wiek XI-XV, Warszawa 1971.
5. Gajl T., Polskie Rody szlacheckie i ich herby, Białystok 2000.
6. Gumowski M., Herby Miast polskich, Warszawa 1960.
7. Gumowski M., Najstarsze pieczęcie miast polskich, Toruń 1960.
8. Gumowski M., Haisig M., Mikucki S., Sfragistyka, Warszawa 1960.
9. Leniek J., Herzig F., Leśniak F., Dzieje miasta Tarnowa, Tarnów 1911. (reprint 1992)
10. Łopuszański B., Miasto Tarnów, [w:] Tarnów. Dzieje miasta i regionu, t. II. Czasy rozbiorów i II Rzeczypospolitej, red. F. Kiryk, Z. Ruta, Tarnów 1983.
11. Panfil T., Herb Lublina. Geneza, symbolika, funkcje, Lublin 1999.
12. Plewako A., Wanag J., Herbarz miast polskich, Warszawa 1994.
13. Seroka H., Heraldyka miejska w zaborze austriackim w świetle dokumentów, [w:] Herby miast polskich w okresie zaborów (1772-1918), red. S. K. Kuczyński, Włocławek 1999.
14. Seroka H., Herby miast małopolskich do końca XVIII w., Warszawa 2002.
15. Szymański J., Herb – znak samorządowej wspólnoty, [w:] Polskie tradycje samorządowe a heraldyka, red. P. Dymmel, Lublin 1992.
16. Szymański J., Herbarz rycerstwa polskiego, Warszawa 1993.
17. Szymański J., Nauki pomocnicze historii, Warszawa 2004.
18. Szymański J., W sprawie genezy polskich herbów miejskich, [w:] Społeczeństwo Polski średniowiecznej. Zbiór studiów, t. 6, pod red. S. K. Kuczyńskiego, Warszawa 1994.
Czasopisma:
1. „Dziennik Tarnowski” z 23 marca 1999 r.
2. Haisig M., Sfragistyka i heraldyka miast polskich w świetle dotychczasowych badań, „Nauka i Sztuka” 3 (1947) t. 6.
Inne:
1. Majcher-Węgrzynek A., Katalog dokumentów pergaminowych Muzeum Okręgowego w Tarnowie, Tarnów 1990.
Fotografie
1. Pieczęć Tarnowa z herbem Leliwy – XVI wiek. Zbiory Muzeum Okręgowe w Tarnowie. (fot. Robert Moździerz)
2. Współczesny herb Powiatu Tarnowskiego.
3. Projekt herbu powiatu tarnowskiego opracowane przez Muzeum Okręgowe w Tarnowie.
4. Projekt herbu powiatu tarnowskiego opracowane przez Muzeum Okręgowe w Tarnowie.
[1] J. Szymański, Nauki pomocnicze historii, Warszawa 2004, s. 653; T. Gajl, Polskie Rody szlacheckie i ich herby, Białystok 2000, s. 7.
[2] P. Dudziński, Alfabet heraldyczny, Warszawa 1997, s. 208.
[3] Specyfiką heraldyki polskiej był również fakt, iż herbem posługiwała się nie rodzina, ale ród.
W konsekwencji była ona znacznie uboższa niż np. heraldyka niemiecka, która posiadała tysiąckrotnie więcej herbów niż polska. Prowadziło to do powstawania rodów herbowych opartych tylko na wspólnocie herbowej. J. Szymański, Nauki pomocnicze…, s. 642.
[4] T. Panfil, Herb Lublina. Geneza, symbolika, funkcje, Lublin 1999, s. 7.
[5] M. Gumowski, Herby Miast polskich, Warszawa 1960, s. 29-59; A. Plewako, J. Wanag, Herbarz miast polskich, Warszawa 1994, s. XVI-XVII.
[6] J. Szymański, W sprawie genezy polskich herbów miejskich, [w:] Społeczeństwo Polski średniowiecznej. Zbiór studiów, t. 6, pod red. S. K. Kuczyńskiego, Warszawa 1994, s. 169.
[7] W. Dworzaczek, Leliwici Tarnowscy. Z dziejów możnowładztwa małopolskiego. Wiek XI-XV, Warszawa 1971, s. 11-64.
[8] M. Haisig, Sfragistyka i heraldyka miast polskich w świetle dotychczasowych badań, „Nauka i Sztuka” 3 (1947) t. 6, s. 77.
[9] Dowodem są znalezione w 1873 r. w Wieluniu monety polskie, pochodzące sprzed 1300 r. Pośród nich znalazła się jedna z herbem Leliwa. W. Dworzaczek, dz. cyt., s 54. Najstarsza zachowana pieczęć z Leliwą – 1324 r., natomiast pierwszy zapis w źródłach pisanych – 1399 r. J. Szymański, Herbarz rycerstwa polskiego, Warszawa 1993, s. 173.
[10] M. Gumowski, Najstarsze pieczęcie miast polskich, Toruń 1960, s. 221-222, nr 455, tabl. XXXVI. H. Seroka, Herby miast małopolskich do końca XVIII w., Warszawa 2002, s. 57-58; J. Leniek błędnie podał, iż postać na pieczęci to osoba św. Krzysztofa. Tak zinterpretował ją u schyłku XIX wieku wybitny historyk sztuki Władysław Uszczkiewicz. J. Leniek, F. Herzig, ks. F. Leśniak, Dzieje miasta Tarnowa, Tarnów 1911 (reprint 1992) s, 30; J. Szymański uważa, iż wyobrażenie napieczętne najstarszej pieczęci Tarnowa przypomina sytuację sięgania po herb władcy, ale także nawiązuje do przedstawień pieczęci władców i biskupów. J. Szymański, W sprawie genezy polskich herbów miejskich..., s. 175.
[11] Obie pieczęcie („stara” – z postacią Spycymira oraz „nowa” – z Leliwą) były przywieszone przy kopii dokumentu datowanego na 8 kwietnia 1446 r., pochodzącej z połowy XVII stulecia. Muzeum Okręgowe w Tarnowie sygn. MTH 3. Dokument jest „podejrzany” co do jego datacji. Szerzej na ten temat: A. Majcher-Węgrzynek, Katalog dokumentów pergaminowych Muzeum Okręgowego w Tarnowie, Tarnów 1990, s. 7-8.
[12] W większości miast istniało kilka instytucji, które posiadały własne pieczęcie, mianowicie: zarząd miejski, cechy rzemieślnicze i mieszczaństwo. Taki właśnie podział na trzy grupy całości tego materiału sfragistycznego zaproponowali M. Gumowski, M. Haisig, S. Mikucki. Do pierwszej grupy zaliczyli pieczęcie miejskie we właściwym znaczeniu tego słowa (sigillum civium, civitatis, universitatis, burgensium), pieczęcie radzieckie (consulum), ławnicze (s. scabinorum, iudicum, bannitum) i wójtowskie (advocati). W XIV w. rozróżniano już pieczęcie mniejsze, większe i sekretne. Do drugiej i trzeciej grupy należą odpowiednio: pieczęcie cechowe, mieszczańskie i wójtowskie (prywatne w odróżnieniu od urzędowych). M. Gumowski, M. Haisig, S. Mikucki, Sfragistyka, Warszawa 1960, s. 235-236, s. 245; por. M. Gumowski, Najstarsze pieczęcie miast polskich..., s. 16.
[13] Wyjątek stanowią pieczęcie urzędu wójtowsko-ławniczego z XVIII w., na których występowała gwiazda zaćwieczona na wskazującym palcu dłoni. H. Seroka, dz. cyt., s. 188.
[14] W. Balicki, Miasto Tarnów pod względem historycznym, statystycznym, topograficznym i naukowym, Tarnów 1831, s. 20; B. Łopuszański, Miasto Tarnów, [w:] Tarnów. Dzieje miasta i regionu, t. II. Czasy rozbiorów i II Rzeczypospolitej, red. F. Kiryk, Z. Ruta, Tarnów 1983, s. 19-20; H. Seroka, Heraldyka miejska w zaborze austriackim w świetle dokumentów, [w:] Herby miast polskich w okresie zaborów (1772-1918), red. S. K. Kuczyński, Włocławek 1999, s. 54.
[15] Opinia J. Szymańskiego. J. Szymański, Herb – znak samorządowej wspólnoty, [w:] Polskie tradycje samorządowe a heraldyka, red. P. Dymmel, Lublin 1992, s. 97.
[16] Dz. U. 1927, nr 115, poz. 980.
[17] Względy praktyczne dotyczyły, w przypadku wejścia w życie postanowień rozporządzenia Prezydenta RP, konieczności wymiany przeszło 50 pieczęci z herbem Tarnowa oraz ponad 100 szyldów z tablicami herbowymi na zakładach miejskich, szkołach i ulicach, co jak uzasadniano wykracza poza ówczesne możliwości budżetu miasta.
[18] Monitor Polski nr 40 z dnia 19 II 1937 r. Wymieniane w tekście pisma urzędowe pochodzą z zespołu archiwalnego Zarząd Miasta Tarnowa – Archiwum Państwowe w Krakowie Oddział w Tarnowie sygn. ZMT 30 spec. Sprawy dotyczące tradycji godła miasta.
[19] W. Drelicharz, Z. Piech, Symbolika samorządowa III Rzeczypospolitej – propozycje rozwiązań, [w:] Współczesna heraldyka samorządowa i jej problemy, red. W. Drelicharz, Z. Piech, Kraków 2000, s. 72-73; Herb, flaga i pieczęć powiatu tarnowskiego ziemskiego. Załącznik do uchwały nr XIII/138/99 Rady Powiatu Tarnowskiego z dnia 29 grudnia 1999 r., s. 2.
[20] „Dziennik Tarnowski” z 23 marca 1999 r., s. IV.