Najstarsza pieczęć miasta Tarnowa

W grupie nielicznych polskich pieczęci miejskich, odbiegających od klasycznej symboliki średniowiecznych pieczęci miast, najciekawszą i najlepiej zachowaną jest dawna pieczęć miejska Tarnowa. Jest to najstarsza pieczęć naszego miasta. Odciśnięta w wosku barwy brunatnej o średnicy 51 mm, przywiązana do dokumentu na jedwabnych niciach, przedstawia w wyobrażeniu napieczonym rycerza w zbroi, trzymającego w prawej ręce miecz spuszczony ku ziemi, nad którym Madonna z Dzieciątkiem (patronka miejscowego parafialnego kościoła pw. Narodzenia Najświętszej Maryi Panny, od 1972 r. Bazylika Katedralna), w lewej trzyma tarczę z herbem Leliwa, nad którą znajduje się hełm z labrami i powtórzoną Leliwą w klejnocie. Przedstawiony rycerz to niewątpliwie najstarszy znany nam Leliwita – Spicymir. Wskazuje na to napis otokowy pieczęci: + SIGILLVM  TARNOVIE  CIVIVM  SPICIMERI + Pieczęć należy do wyjątkowych, przedstawia bowiem w swym wyobrażeniu postać właściciela i założyciela miasta, co należało do rzadkości. Średniowieczne  miasta umieszczały w symbolice pieczęci, świętego patrona miasta albo herb rodowy właściciela. Sądząc po stylu i rodzaju pisma, biorąc także pod uwagę potrzeby tworzącego się grodu, pieczęć sporządzona została zapewne  krótko po 1330 r., kiedy to Spicymir otrzymał od króla Władysława Łokietka przywilej wynoszący wieś Tarnów do godności miasta, albo jak utrzymywał Włodzimierz Dworzaczek, nieco wcześniej, tuż po roku 1328, kiedy to król Władysław Łokietek nadał Spicymirowi Mały Tarnów. W. Dworzaczek opublikował tarnowską pieczęć z odlewu pieczęci zbioru Zakładu Nauk Pomocniczych Historii Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie[1].

Najstarszą pieczęć miasta Tarnowa w swoich pracach opublikowali: Franciszek Piekosiński, Marian Gumowski oraz Jan Leniek[2]. Według F. Piekosińskiego pieczęć ta oderwana od dokumentu znajdowała się w zbiorach Smoniewskiego Biblioteki Akademii Umiejętności[3]. Ten ostatni pisał: pierwotną pieczęcią miasta był wizerunek św. Krzysztofa trzymającego tarczę z Leliwą. Tutaj autor błędnie określił postać rycerza znajdującego się w wyobrażeniu pieczęci. Pieczęć opisała również autorka niniejszego artykułu w „Katalogu dokumentów pergaminowych Muzeum Okręgowego w Tarnowie”[4]. Henryk Seroka traktuje ją jako pieczęć  nietypową, nie poddaną  powszechnej w tym okresie heraldyzacji, czytamy w jego opisie: Pieczęć tarnowska otrzymała wyobrażenie złożone z trzech elementów: centralnie umieszczonej postaci, odnoszącej się najpewniej do założyciela miasta i jego herbu (Leliwa) z klejnotem oraz patronki miejscowego kościoła Najświętszej Marii Panny z Dzieciątkiem Jezus. Autor podkreślił, że sposób konstruowania symboliki tarnowskiej pieczęci nawiązuje do najstarszych pieczęci miejskich, zwłaszcza krakowskiej pieczęci wójtowskiej[5].

Interesującym jest fakt, iż ta najstarsza pieczęć miejska znajduje się przy dokumencie, który okazał się podejrzaną kopią nieznanego oryginału z 1446 r. Kopia sporządzona późną kancelareską pochodzi zapewne z początków XVII wieku. Nieznany oryginał miał być wystawiony 8 kwietnia 1466 r. w Tarnowie (feria sexta post dominica qua decantatur Judica). Dotyczy on sprzedaży przez radę miejską Tarnowa blechu z foluszem na Zabłociu Janowi Popchinowi. Według transakcji kupujący miał zapłacić 12 grzywien czynszu rocznie radzie miejskiej, 1 grosz dziedzicowi miasta za każdą sztukę bielonego płótna, oraz 2 grzywny rocznie młynarzowi dzierżącemu młyn powyżej blechu na potoku Trosina (Strusina). Równocześnie rada reguluje prawo do bielenia i folowania płótna w mieście[6].

Zachowana kopia tego dokumentu opatrzona jest dwoma pieczęciami – większa to omawiana tutaj najstarsza pieczęć miasta Tarnowa – druga natomiast jest późniejszą miejską pieczęcią z wyobrażeniem herbu Leliwa, legendą w otoku: SIGILLU.[M].  CIVITATIS TARNOV, średnicą 30 mm, barwy czerwonej w woskowe misce ochronnej naturalnej barwy. Wydaje się, że obydwie pieczęcie zostały użyte wtórnie, w nowych miseczkach, co zresztą w stosunku do starszej potwierdza przytoczona nota pod pliką: Extractum ex originali proprio sub sigillo aniquo consulari descripto quod sigillum antiquam etiam huic transumpto applicatur una cum novo pro ratificacione eiusdem maiori. Blech w niejasnych okolicznościach znalazł się w rękach wójta tarnowskiego Baltazara Bujakowicza, który w 1647 r. o ten właśnie blech oparł fundację scholasterii tarnowskiej[7].

Charakterystyczne jednak, że w dokumencie erekcyjnym scholasterii nie ma wzmianki o naszym dokumencie. Natomiast interesująca jest nota dorsalna z r. 1658 Incorporatus ad Scholasteriam Tarnoviensem, wykonana przez scholastyka Jana Morawieckiego (1658-1678), jak świadczą jego sygle pod notą J[oannes] M[orawiecki] S[cholasticus] T[arnoviensis] P[lebanus] O (może np. Olszinensis). Nota jest wykonana kancelareską, bliską tej, którą posługiwał się sporządzający nasz dokument. Wątpliwości co do autentyczności omawianego dokumentu wzbudzają kolejne noty dorsalne z XVII wieku. Nie może ich zmniejszyć fakt występowania w tym dokumencie tych samych nazwisk świadków jak w dokumencie z 27 lutego 1448 r. , który dotyczy fundacji i wzniesienia kaplicy pod wezwaniem Św. Ducha w szpitalu za murami miasta przez radę miejską[8]. Istniejące w kopii nieznanego dokumentu podejrzane detale jak  niezwykłość warunków transakcji, niektórych form dokumentowych, polonizmy, budzą poważne zastrzeżenia odnośnie jego prawdziwości i pozwalają potraktować go jako co najmniej podejrzany. Dokument publikuje Stanisław Kuraś[9]. Wydawca potraktował ten dokument jako autentyczny, a kopię datował  na XVI w. Bezkrytycznie do omawianego dokumentu podchodzi J. Leniek, współautor monografii „Dzieje miasta Tarnowa” pisząc, że pierwotna pieczęć miejska zachowała się przy dokumencie z 1446 r., w którym radni miasta poświadczają sprzedaż blechu na Zabłociu.

Mimo pewnych niejasności z tym dokumentem, autentyczność jego pieczęci, jakkolwiek wtórnie użytej nie może budzić zastrzeżeń. Zasługuje  też na szczególną uwagę ze względu na swój unikalny charakter, niewiele bowiem polskich miast może poszczycić się tego rodzaju pieczęcią.

Dokument z omawianą pieczęcią miejską znajduje się w zbiorach Muzeum Okręgowego w Tarnowie (sygn. MTH/3, dawn. syg. D. 164). Pochodzi z zespołu archiwaliów miejskich, który wszedł w skład zbiorów pierwszego Muzeum Miasta Tarnowa powstałego w 1927 r. z inicjatywy asesora miejskiego Józefa Jakubowskiego. W latach 1948-1949 zespół ten w postaci dokumentów, ksiąg miejskich i cechowych oraz innych zabytków rękopiśmiennych przejęło w depozyt powstałe w 1945 r. Muzeum Ziemi Tarnowskiej (obecne Muzeum Okręgowe). Zbiory archiwalne obejmujące 570 jednostek inwentarzowych przez szereg lat deponowane w muzeum, formalnie stały się jego własnością dopiero w 1974 r.

Alicja Majcher-Węgrzynek

Bibliografia

Dokumenty:
1.  Muzeum Okręgowe w Tarnowie, dokument z 1448 r., syg. MTH/4, dawna syg. D.165.

Opracowania:
1. Dworzaczek W., Leliwici Tarnowscy. Z dziejów możnowładztwa małopolskiego. Wiek XI-XV, Warszawa 1971.
2. Gumowski M., Najstarsze pieczęcie miast polskich XIII i XIV w., Toruń 1960.
3. Herzig F., Katedra niegdyś kolegiata w Tarnowie, Tarnów 1900.
4. Kuraś S., Zbiór dokumentów małopolskich, Wrocław 1969, tom III.
5. Leniek J, Herzig F., Leśniak F., Dzieje miasta Tarnowa, Tarnów 1911.
6. Majcher-Węgrzynek A., Katalog dokumentów pergaminowych Muzeum Okręgowego w Tarnowie, Tarnów 1990.
7. Piekosiński F., Pieczęcie polskie wieków średnich, Kraków 1899.
8. Seroka H., Herby miast małopolskich do końca XVIII wieku, Warszawa 2002.

Fotografie

1. Najstarsza pieczęć Tarnowa z wizerunkiem Spycymira Leliwity, ze zbiorów Muzeum Okręgowego w Tarnowie (fot. Robert Moździerz).

                                   
[1] Zob. W. Dworzaczek, Leliwici Tarnowscy. Z dziejów możnowładztwa małopolskiego. Wiek XI-XV, Warszawa 1971, ilustracja nr 2.
[2] F. Piekosiński, Pieczęcie polskie wieków średnich, Kraków 1899, s. 207-208 ryc. 354; M. Gumowski, Najstarsze pieczęcie miast polskich XIII i XIV w., Toruń 1960, s.221-222, ryc. 455; J. Leniek, F. Herzig, ks. F. Leśniak, Dzieje miasta Tarnowa, Tarnów 1911, s. 30-31.
[3] Obecnie brak jej w dzisiejszej Bibliotece PAN.
[4] A. Majcher-Węgrzynek, Katalog dokumentów pergaminowych Muzeum Okręgowego w Tarnowie, Tarnów 1990, s. 7.
[5] H. Seroka, Herby miast małopolskich do końca XVIII wieku, Warszawa 2002, s.57-58, ilustracja nr 22.
[6] Zob. A. Majcher-Wegrzynek, Katalog dokumentów pergaminowych…, s.7., MTH/3, dawna sygn. D. 164
[7] Zob. F. Herzig, Katedra niegdyś kolegiata w Tarnowie, Tarnów 1900. s.57.
[8] Zob. dokument z 1448 r., syg. MTH/4, dawna syg. D.165.
[9] S. Kuraś, Zbiór dokumentów małopolskich, Wrocław 1969, tom III, s.178-181. nr 729.