Skarb kultury – Tarnowskie Muzeum Diecezjalne

Wiara, która nie staje się kulturą, jest wiarą
nie w pełni przyjętą, nie w całości przemyślaną…
Jan Paweł II

Muzeum Diecezjalne w Tarnowie[1] założone zostało 25 października 1888 r.[2]. Jako najstarsze muzeum kościelne w Polsce już od samego początku pełniło bardzo ważną rolę w życiu religijnym i kulturalnym regionu[3]. Swoje istnienie zawdzięcza księdzu infułatowi dr. Józefowi Bąbie, ówczesnemu rektorowi Wyższego Seminarium Duchownego i pasjonatowi sztuki. Intencją kapłana było przede wszystkim zachowanie od zniszczenia sakralnych przedmiotów liturgicznych przechowywanych w kościelnych i klasztornych zakrystiach oraz zaznajomienie z nimi kleryków w celu wyrobienia w nich zmysłu estetycznego. Dzięki temu alumni mieli lepiej opiekować się powierzonymi im w przyszłości świątyniami i parafiami. Inicjatywie patronował biskup Ignacy Łobos.

Pierwszym budynkiem, w którym umieszczone zostały eksponaty był gmach seminarium, a konkretnie jedna z odpowiednio przebudowanych sal na pierwszym piętrze. Niestety, jak się później okazało, lokalizacja wiązała się z pewnymi trudnościami, głównie spowodowanymi brakiem większej przestrzeni. Niosło to za sobą pewne kłopoty, takie jak m.in. ograniczona swoboda w tworzeniu wystaw oraz utrudniony dostęp dla zwiedzających do ekspozycji. Z tego względu zaczęto myśleć o przeniesieniu zgromadzonych dzieł, zwłaszcza że znaczenie muzeum stale rosło. Pojawił się pomysł umieszczenia zbiorów w tarnowskim Ratuszu, co zrealizowano w 1931 r. Wspólnym dyrektorem dwóch odrębnych muzeów (Miejskiego i Diecezjalnego) w Ratuszu mianowano ks. Stanisława Bulandę. Był on bardzo pomysłowym i wytrwałym poszukiwaczem zabytkowych dzieł. Zasłużył się także podczas okupacji niemieckiej, kiedy ryzykując życie potajemnie wynosił z Ratusza zbiory z pomocą swojej gospodyni. Oczywiście nie mógł ocalić wszystkiego, również z tego względu, iż duża część eksponatów była szeroko znana, także za granicą i budziła zainteresowanie Niemców. W czasie wojny zaginęły i do tej pory nie zostały odnalezione dwie bardzo cenne gotyckie rzeźby: Madonna z Dzieciątkiem z Grywałdu oraz św. Anna Samotrzecia z Olszyn[4].

W listopadzie 1940 r. wykonano przymusową przeprowadzkę eksponatów z Ratusza do budynków koło Katedry. Po wojnie muzeum zostało ulokowane właśnie tam, w tzw. „domach za Katedrą” i funkcjonuje w tym miejscu do dzisiaj. Do kompleksu należą: Academiola, Dom Mikołajowski, Dom Mansjonariuszy i Scholasteria[5]. Warto wspomnieć, że Muzeum Diecezjalne posiada także kilkanaście filii. Głównie są to muzea parafialne[6], m.in. w Tropiu, Grybowie, Dobrej, Iwkowej, Bobowej, Chełmie, Krynicy Zdroju, Limanowej. Oddziały te podlegają tarnowskiej placówce przede wszystkim w kwestiach naukowo-administracyjnych.

Zbiory zgromadzone przez Muzeum Diecezjalne w Tarnowie dzielą się na cztery główne działy: zabytki rzeźby i malarstwa gotyckiego, tkaniny kościelne od czasów średniowiecza do XIX w., sztuka ludowa oraz kolekcjonerski salon mieszczański. Oprócz tego muzeum posiada niewielki zbiór medali, monet, rysunków, grafik, okazów archeologicznych i innych przedmiotów o wartości artystycznej i historycznej. Eksponaty z pierwszego z wymienionych działów zajmują dwie duże sale Academioli i większą część Domu Mikołajowskiego. Należą do okazów niezwykle cennych, a niektóre z nich to prawdziwe arcydzieła. Wystarczy wymienić chociażby „Głowę św. Jana Chrzciciela na misie” (2. poł. XIII w.), „Pietę” z Wojnicza (początek XIV w.), „Opłakiwanie Chrystusa” z Chromanic (1. poł. XV w.), czy tryptyk z Ptaszkowej (1430-40). Bardzo ciekawe wydają się także figury Matki Boskiej z Dzieciątkiem, zgromadzone z różnych okresów w liczbie dwudziestu. Umożliwiają one prześledzenie faz rozwoju rzeźby gotyckiej, ewolucję w przedstawianiu postaci ludzkich od hieratycznej sztywności w kierunku coraz wyraźniejszego realizmu[7].

Tarnowskie zbiory średniowiecznej sztuki sakralnej pozwalają obserwować liczne wpływy artystyczne z różnych kierunków: południa, zachodu i wschodu. Odzwierciedlają one złożoność kultury tamtych czasów. Tkaniny i hafty także stanowią istotny składnik eksponatów tarnowskich. Poza ornatami i ich fragmentami można zobaczyć również stuły, kapy, dalmatyki, manipularze, gobeliny. Kolekcja sztuki ludowej zaś to przede wszystkim obrazy na szkle[8] będące darem Węgra Norberta Lippóczego przekazanym przez niego na rzecz muzeum w 1957 r[9]. Zbiór liczy 250 egzemplarzy obrazów pochodzących z różnych krajów, głównie europejskich, choć kilka wywodzi się z Indii i Syrii. Z kolei dzieła znajdujące się na parterze w Domu Mansjonariuszy (salon mieszczański) to kolekcja otrzymana od emerytowanej nauczycielki Olgi Majewskiej 6 lipca 1988 r. z okazji Jubileuszu 100-lecia muzeum. Są to: młodopolskie (w przeważającej części) obrazy, zegary ścienne, skrzynkowe i porcelana. Na uwagę zasługują malowidła, a pośród nich szczególnie „Thanatos” Jacka Malczewskiego, trzy dzieła Wojciecha Weisa: „Wazon z kwiatami”, „Lato” i „Kwitnący sad” oraz „Chłopiec z widokiem na Wawel” Vlastimila Hoffmanna.

Charakter zabytków prezentowanych w „domach za katedrą” pozwala stwierdzić, że tarnowskie muzeum nie zamyka się jedynie w kręgu tematyki sakralnej (o czym świadczy ekspozycja młodopolska) ani też w obszarze profesjonalnej sztuki (wystawa sztuki ludowej). Placówka stara się ukazywać problematykę artystyczną dotyczącą różnych regionów z wielu perspektyw, zwracając równocześnie uwagę na kulturotwórczą rolę chrześcijaństwa. Znaczenie instytucji jest nie do przecenienia zarówno dla diecezji, jak i dla całej lokalnej społeczności. Muzeum Diecezjalne, jak każde muzeum, zajmuje się głównie ochroną dóbr kultury i ich upowszechnianiem. Czyni to jednak w sposób wyjątkowo oddany i rzetelny. Świadczy o tym m.in. uhonorowanie aktualnego dyrektora ks. Tadeusza Bukowskiego przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego brązowym medalem „Zasłużony kulturze GLORIA ARTIS” w 2008 r.[10].

Muzeum Diecezjalne od dawna dba o naukowe opracowywanie zbiorów, ma na swoim koncie bardzo wiele udanych prac konserwatorskich[11], prowadzi działalność popularnonaukową, w tym nieodpłatne udostępnianie zbiorów zwiedzającym[12] oraz wykłady i lekcje na temat kultury średniowiecznej, które przeprowadzane są z uczniami różnych typów szkół. Ksiądz Tadeusz Bukowski dba o szerokie rozpowszechnianie informacji na temat kierowanej przez siebie instytucji. W tym celu stworzona została w 2009 r. nowa oficjalna witryna internetowa muzeum z możliwością wirtualnego zwiedzania w towarzystwie nastrojowej muzyki gregoriańskiej. Na stronie zamieszczono także bardzo dużo zdjęć poszczególnych eksponatów. Należy również podkreślić zaangażowanie Muzeum Diecezjalnego w życie kulturalne lokalnego środowiska poprzez uczestnictwo w Tygodniach Kultury Chrześcijańskiej organizowanych przez Klub Inteligencji Katolickiej. Przy tym ks. Tadeusz Bukowski jest aktualnie diecezjalnym duszpasterzem środowisk twórczych. Tarnowskie muzeum uczestniczy również w diecezjalnej administracji, z racji pełnienia przez jego dyrektora ważnych funkcji w Kurii Diecezjalnej w Tarnowie.

Muzeum Diecezjalne w Tarnowie od początku swojej działalności poszerza horyzonty zwiedzających z regionu oraz z całej Polski. Możliwość obcowania ze gromadzonymi przez lata eksponatami pozwala kształtować duchowość, smak estetyczny oraz budować postawę szacunku dla podstawowych wartości chrześcijańskich, polskiej tradycji oraz przeszłych pokoleń. Zajmowane przez muzeum miejsce oraz pełnione przez nie funkcje zyskują szczególną wymowę zwłaszcza w obecnym roku, rocznicy 225-lecia Diecezji Tarnowskiej. Uroczystości jubileuszowe pozwalają podjąć holistyczną refleksję nad przyjęciem wiary właśnie poprzez kulturę, szczególnie zaś poprzez sztukę sakralną.

Agnieszka Małochleb-Słowik

Bibliografia

Opracowania:
1. Bukowski T., Muzeum Diecezjalne, [w:] Encyklopedia Tarnowa, red. A. Niedojadło, Tarnów 2010.
2. Sypek A., Muzeum Diecezjalne w Tarnowie, [w:] Tarnów. Wielki Przewodnik, t. 2: Stare Miasto, Tarnów 1995.
3. Szczebak W., Muzeum Diecezjalne w Tarnowie, Tarnów 2003.
4. Szczebak W., Muzeum Diecezjalne w Tarnowie wobec celów i zadań muzealnictwa kościelnego, „Archiwa Biblioteki i Muzea Kościelne” 1997, t. 67.
5. Szczebak W., Początki Muzeum Diecezjalnego w Tarnowie, „Rocznik Tarnowski” 1995/96.

Czasopisma:
1. Pasek P., Dzieła sióstr. Działalność konserwatorska Zofii i Anny Pawłowskich, „Ecclesia” 2009, nr 2.Szczebak W., Dwa tarnowskie muzea pod kościelną dyrekcją (1931-1945), „Tarnowskie Szkice Teologiczne” 1997, t. XV.

Strony internetowe:
1. Muzeum Diecezjalnew Tarnowie. Online. Protokół dostępu:<http://www.muzeum.diecezja.tarnow.pl> [20.04.2011 r.].
2. Uznanie dla księdza Tadeusza Bukowskiego. TarnowskieInfo.pl. Online. Protokół dostępu: <http://www.tarnowskieinfo.pl/news/135,uznanie-dla-ksiedza-tadeusza-bukowskiego.html> [21.04.2011 r.].
                               
[1] Pierwotna nazwa muzeum brzmiała: „Muzeum sztuki kościelnej Dyecezyi Tarnowskiej” lub też „Muzeum Seminaryalne Sztuki Kościelnej Tarnowie”. Zob. ks. W. Szczebak, Muzeum Diecezjalne w Tarnowie, Tarnów 2003, s. 94.
[2] W 1879 r., czyli tylko 9 lat wcześniej, powstało na ziemiach polskich pod zaborami pierwsze Muzeum Narodowe w Krakowie.
[3] W artykule wykorzystano m.in. następujące publikacje: T. Bukowski, Muzeum Diecezjalne, [w:] Encyklopedia Tarnowa, red. A. Niedojadło, Tarnów 2010, s. 274; P. Pasek, Dzieła sióstr. Działalność konserwatorska Zofii i Anny Pawłowskich, „Ecclesia” 2009, nr 2, s. 12-15; A. Sypek, Muzeum Diecezjalne w Tarnowie, [w:] Tarnów. Wielki Przewodnik, t. 2: Stare Miasto, Tarnów 1995, s. 96-101; W. Szczebak, Dwa tarnowskie muzea pod kościelną dyrekcją (1931-1945), „Tarnowskie Szkice Teologiczne” 1997, t. XV, s. 259-274; W. Szczebak, Muzeum Diecezjalne w Tarnowie, Tarnów 2003; W. Szczebak, Muzeum Diecezjalne w Tarnowie wobec celów i zadań muzealnictwa kościelnego, „Archiwa Biblioteki i Muzea Kościelne” 1997, t. 67, s. 99-138; W. Szczebak, Początki Muzeum Diecezjalnego w Tarnowie, „Rocznik Tarnowski” 1995/96, s. 17-37; Muzeum Diecezjalne
w Tarnowie. Online. Protokół dostępu: <www.muzeum.diecezja.tarnow.pl> [20.04.2011]; Uznanie dla księdza Tadeusza Bukowskiego. TarnowskieInfo.pl. Online. Protokół dostępu: <www.tarnowskieinfo.pl/news/135,uznanie-dla-ksiedza-tadeusza-bukowskiego.html> [21.04.2011].
[4] Dzieło Wita Stwosza datowane na 1480-90.
[5] Budynki te należą do najstarszych w Tarnowie, chociaż nie są zachowane w swojej średniowiecznej formie. Ich obecna postać datowana jest na XVI i XVII w. Zob.. W. Szczebak ks, Muzeum diecezjalne w Tarnowie, dz. cyt., s. 141.
[6] Poza parafialnymi również klasztorne (Muzeum u SS. Klarysek w Starym Sączu i w opactwie oo. Cystersów w Szczyrzycu) oraz Muzeum I Pułku Strzelców Podhalańskich AK w Szczawie. (to też sprawa diecezji?)
[7] Zob. A. Sypek, Muzeum Diecezjalne w Tarnowie, [w:] Tarnów. Wielki Przewodnik, t. 2: Stare Miasto, Tarnów 1995, s. 101.
[8] W skład eksponatów sztuki ludowej Muzeum Diecezjalnego, poza obrazami na szkle, wchodzą też m.in. przedmioty ceramiczne (misy, dzbany), ludowe hafty, figurki i obrazki, a także powstały w 1973 r. piec pokucki.
[9] Norbert Lippóczy wyraził w ten sposób wdzięczność dla Tarnowian, którzy wysyłali pomoc powstańcom węgierskim w 1956 r. Zob. W. Szczebak ks, Muzeum Diecezjalne w Tarnowie, dz. cyt., s. 150.
[10] Medale te od 2005 r. nadawane są osobom wyróżniającym się w działalności artystycznej, kulturalnej lub w ochronie kultury i dziedzictwa narodowego.
[11] Dorobek ten to przede wszystkim zasługa sióstr Anny i Zofii Pawłowskich. Zob. P. Pasek ks., Dzieła sióstr. Działalność konserwatorska Zofii i Anny Pawłowskich, „Ecclesia” 2009, nr 2, s. 12-15.
[12] Koszty utrzymania Muzeum ponosi Diecezja Tarnowska.