Działalność inspektorów szkolnych i rad szkolnych miejscowych w powiecie tarnowskim w latach 1918-1939

W początkowym okresie  niepodległości  szkolnictwo powszechne na terenach byłej Galicji, w tym też powiatu tarnowskiego, opierało  swoją  działalność na stanie prawnym i organizacyjnym ukształtowanym w okresie zaboru austriackiego.

Do momentu utworzenia Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego  władzę zwierzchnią  nad szkolnictwem powszechnym sprawowała Rada Szkolna Krajowa i utworzona w dniu 3 października 1918 r. w Krakowie  Polska Komisja Likwidacyjna-Wydział  Oświaty. Po  zorganizowaniu w dniu 11 listopada 1918 r. Ministerstwa WRiOP zarówno Rada Szkolna Krajowa jak i  Polska Komisja Likwidacyjna uznały zwierzchność nowych władz oświatowych, a delegat  ministerstwa Fryderyk Zoll stanął na czele Rady jako jej wiceprezydent. 7 listopada 1918 r. Polska Komisja Likwidacyjna  w rozporządzeniu przejściowym utrzymała obowiązujące na terenie Galicji przepisy austriackie. Na swoich stanowiskach pozostali dotychczasowi kierownicy szkół, pracownicy administracji szkolnej oraz nauczyciele, którzy zostali tylko zobowiązani do złożenia nowej przysięgi służbowej[1]. 

Najważniejszym zadaniem delegata Ministerstwa WRiOP było   scalenie  szkolnictwa  galicyjskiego z resztą kraju. Tempo procesu integracyjnego było bowiem bardzo wolne, gdyż Rada Szkolna Krajowa oraz administracja szkolna w powiatach kierowana przez ludzi lojalnych  dynastii  zaborczej nie podejmowała działań mających na celu unarodowienie szkolnictwa galicyjskiego.
Działania RSK  zostały  ostro skrytykowane przez Ministerstwo WRiOP, które  wyznaczyło na teren Galicji nowego delegata Stanisława  Sobińskiego. 16 września 1919 r. dokonał on szeregu zmian w RSK, które przyczyniły się do przyjęcia przez nią dekretu z dnia 7 lutego 1919 r. o obowiązku szkolnym,  wprowadzenia  nowych planów i programów nauczania oraz  kwestii organizacyjnych.
Na mocy rozporządzenia Ministra WRiOP  z dnia 8 sierpnia 1921 r. kraj został podzielony na okręgi szkolne[2]. Na terenie Galicji utworzony został lwowski okręg szkolny, w skład  którego weszło woj. krakowskie. Likwidacji uległa też RSK, a istniejące  rady szkolne okręgowe  otrzymały nazwę  Rad Szkolnych Powiatowych, względnie Miejskich w Krakowie i Lwowie. Delegat Ministerstwa WRiOP  Stanisław Sobiński został kuratorem Okręgu Szkolnego we Lwowie. 18 września 1921 r. Minister WRiOP  wydzielił z Okręgu Szkolnego Lwowskiego  terytorium woj. krakowskiego i utworzył z niego Okręg  Szkolny Krakowski. 1 stycznia 1922 r. zaczęło funkcjonować utworzone 14 października 1921 r. kuratorium krakowskie.

Władzą  administracyjną  I instancji  na trenie powiatu była Rada Szkolna Powiatowa  (RSP).  W jej skład   wchodzili:
-    inspektor szkolny jako jej przewodniczący,
-    przedstawiciele duchowieństwa,
-    czterej reprezentanci nauczycieli,
-    starosta powiatu,
-    trzej delegaci rady powiatowej,
-    trzej przedstawiciele mieszkańców powiatu,
-    lekarz powiatowy.
Rada Szkolna Powiatowa  posiadała szeroki zakres kompetencji. Sprawowała nadzór pedagogiczny nad szkołami powszechnymi i zarządzała funduszami szkolnymi. W granicach powiatu mogła mianować, przenosić nauczycieli tymczasowych  i stałych, udzielać urlopów, otwierać nowe szkoły i likwidować istniejące.

Przy poszczególnych obwodach  powstały Rady Szkolne Miejscowe (RSM). W ich skład   wchodzili przedstawiciele gminy, reprezentanci  mieszkańców i kierownik szkoły. Zadaniem Rad Miejscowych było zarządzanie majątkiem szkolnym, dbanie o budynek szkolny, dostarczanie opału, zaopatrzenie nauczycieli w opał i mieszkania, interesowanie się zachowaniem uczniów po za szkołą.
Rada Szkolna Powiatowa w Tarnowie rozpoczęła swoją działalność 1 lipca 1921 r. Kolejnymi jej przewodniczącymi byli  inspektorzy szkolni: Jan Szumski, Jan Lubowiecki, Leon Grabowiecki, Stefan Mucha, Franciszek Tomaszkiewicz[3]. Obowiązki podinspektorów pełnili Leon Steranka i  Henryk Zahaczewski.

Do ich obowiązków inspektora szkolnego należało: kierownicze nadzorowanie nad szkolnictwem powszechnym i administrowanie nim poprzez układanie sieci szkolnej, czuwanie nad wykonywaniem obowiązku szkolnego, powoływanie nauczycieli tymczasowych i przenoszenie ich w granicach powiatu, względnie wnioskowanie do kuratora o  przeniesienie nauczyciela poza granice powiatu. Mianowali  nauczycieli z pośród  kandydatów przedstawionych przez Radę Szkolna Powiatową bądź bezpośrednio. Inspektorzy zawierali także umowy z nauczycielami kontraktowymi. Czuwali nad doskonaleniem zawodowym uczących. Prowadzili wstępne dochodzenia wyjaśniające w sprawach konfliktowych nauczycieli. Zawieszali nauczycieli tymczasowych w pełnieniu służby. Odpowiadali nie tylko za  stan  nauczania, ale także za poziom wychowania. Sprawowali  również nadzór nad szkołami powszechnymi prywatnymi.

W roku szkolnym 1926-1927 w skład Rady Szkolnej powiatu tarnowskiego  wchodzili:[4]
  • inspektor szkolny Leon Grabowiecki - przewodniczący
  • dyrektor Seminarium Nauczycielskiego Męskiego Józef Prokop zastępca przewodniczącego
  • poseł Wincenty Witos  członek
  • poseł  dr Antoni Matakiewicz
  • starosta Powiatu  dr  Czesław Żółkiewicz
  • ksiądz Kasper Mazur
  • dyrektor III gimnazjum Bronisław Szuba
  • dr Edward Szalit
  • Władysław Przybłkiewicz
  • Profesor Rudolf Szantroch
  • Jan Figiel
  • Walenty Pogoda
  • Filip Włodek
  • Józef Słowik
  • Dr Maciej Wręda
  • Adam Wiśniewski
W ramach sprawowanego nadzoru  inspektorzy  przeprowadzali w szkołach szereg wizytacji podczas, których kontrolowali i omawiali różnorodne kwestie wiązane z działalnością dydaktyczną i wychowawczą szkół. Celem wizytacji  było zbadanie poziomu pracy i funkcjonowania zarówno szkół powszechnych publicznych jak i prywatnych.

W trakcie wizytacji inspektorzy mieli obowiązek zwracać uwagę na: spełnianie przez szkołę jej statutowych zadań, właściwą realizację programów nauczania i wychowania oraz  przestrzeganie obowiązujących przepisów prawnych.

Tabela nr  1.  Wizytacje/pobyty inspektorów w szkole powszechnej w Tuchowie w latach szkolnych 1918-1938 [5].

Lp.
Data pobytu
Inspektor
Tematyka pobytu
1.
  4.01.1918
Jan Szumski
Organizacja pracy szkoły
2.
10.09.1918
Jan Szumski
Jak wyżej
3.
21.09.1920
Jan Szumski
Omówienie hospitacji
4.
28.01.1921
Jan Szumski
Jak wyżej
5.
  2.09.1921
Jan Lubowiecki
Sprawy wychowawcze
6.
11.05.1922
Jan Lubowiecki
Omówienie wizytacji
7.
  6.09.1923
Jan Lubowiecki
Sprawy wychowawcze
8.
19.02.1924
Jan Lubowiecki
Omówienie lekcji pokazowych
9.
26.03.1924
Jan Lubowiecki
Omówienie wizytacji
10
16.02.1928
Leon Grabowiecki
Jak wyżej
11.
27.05.1930
Stefan Mucha
Sprawy wychowawcze
12.
22.11.1931
Stefan Mucha
Omówienie hospitacji
13.
  7.06.1934
Henryk Zahaczewski
Metody uczenia
14.
23.10.1935
Henryk Zahaczewski
Franciszek Tomaszkiewicz
Leon Steranka
Wizytacja szkoły
15.
12.03.1938
Leon Steranka
Udział w konferencji rad szkolnych miejscowych

W szkole powszechnej  w Tuchowie  inspektorzy szkolni  przebywali dość często. Omawiali przede wszystkim problemy związane  działalnością dydaktyczno-wychowawczą szkoły.

Wizytacje prowadzone były wg planu, który  powinien być tak ułożony,  żeby  wszystkie szkoły były możliwie jak najczęściej  wizytowane. Każda szkoła  winna być raz w roku wizytowana, lub przynajmniej raz w ciągu kolejnych dwóch lat szkolnych. Szkoły, które wymagały  szczególnej  pomocy mogły być wizytowane częściej.

Oprócz kwestii związanych z dydaktyką i wychowaniem przedmiotem uwagi inspektorów były również  problemy dotyczące organizacji pracy, ładu i porządku, dokumentacji szkolnej, frekwencji uczniów. Były  to kwestie, które inspektorzy oceniali podczas innych niż wizytacje pobytów w szkołach. W celu  zbadania określonego problemu np.: frekwencji w szkole, inspektorzy dokonywali tzw. inspekcji.

Tabela nr 2. Wizytacje/pobyty inspektorów w szkole w Piotrkowicach w latach szkolnych 1919-1934[6].

Lp.
Data pobytu
Inspektor
Tematyka pobytu
Uwagi-zalecenia
1.
11.10.1919
Jan Szumski
Wizytacja  szkoły
Zły stan budynku. Niska frekwencja uczniów.  Zajęcia lekcyjne: historia (pytania zbyt szczegółowe), rachunki (słabe pojęcie o miarach). Nauczyciele lekceważą śpiew i gimnastykę
2.
12.02.1924
Jan Szumski
Pobyt powizytacyjny
Zwrócić uwagę na karność uczniów, lepiej rozplanować ustawienie sprzętu. Ćwiczyć kaligrafię i rachunki.
3.
23.04.1925
Jan Szumski
Organizacja pracy
-
4.
23.05.1931
Leon Steranka*
-
-
5.
28.11.1932
Stefan Mucha
Dokumentacja szkolna-sprawy wychowawcze
Brak porządku w szkole Dokumentacja nie uzupełniana. Brak oceny wychowania państwowego
6.
21.01.1934
Leon Steranka*
-
-

Tabela nr  3. Wizytacje /pobyty inspektorów w szkole w Szynwałdzie w latach szkolnych 1926-1938 [7].

Lp.
Data pobytu
Inspektor
Tematyka pobytu
1.
20.10.1926
Leon Grabowiecki
Wizytacja szkoły
2.
15.05.1928
Leon Grabowiecki
Jak wyżej
3.
15.10.1930
Stefan Mucha
Jak wyżej
4.
24.09.1937
Franciszek Tomaszkiewicz
Jak wyżej
5.
20.06.1938
Leon Steranka
Jak wyżej
         
Tabela nr  4.  Wizytacje /pobyty inspektorów w szkole w  Brzozowej w latach szkolnych 1918-1928 [8].

Lp.
Data pobytu
Inspektor
Tematyka pobytu
1.
  8.04.1918
Jan Szumski
Wizytacja szkoły
2.
  4.06.1919
Jan Szumski
Jak wyżej
3.
23.06.1921
Jan Szumski
Jak wyżej
4.
20.05.1924
Jan Lubowiecki
Jak wyżej
5.
20.06.1924
Jan Lubowiecki
Spotkanie powizytacyjne
6.
11.05.1925
Leon Grabowiecki
Wizytacja szkoły
7.
27.04..1928
Leon Grabowiecki
Wizytacja szkoły
8.
19.05.1928
Leon Grabowiecki
Spotkanie powizytacyjne

W szkole w Zalasowej  wizytacje odbyły się w roku 1931 i  1932. Przeprowadził je inspektor Stefan Mucha. 8 stycznia 1931 r. odbył się w szkole egzamin kwalifikacyjny nauczycielki Celestyny Furtek. W pracach komisji egzaminacyjnej, która  przyjechała z Tarnowa uczestniczył inspektor szkolny Leon Steranka. 10 lipca 1937 r. w miejsce 4 kl. publicznej szkoły powszechnej utworzona została w Zalasowej szkoła powszechna III stopnia (od 15 listopada 1937 r.). Orzeczenie organizacyjne wydał inspektor  Henryk Zahaczewski[9].

Szkolę w Golance  inspektorzy szkolni odwiedzali: w latach 1921-1926 inspektorzy Jan Lubowiecki i Leon Grabowiecki, w roku szkolnym 1932-1933 inspektor Stefan Mucha, 1934/35  Leon Steranka, 1936-1937 Franciszek Tomaszkiewicz[10].

W niektórych szkołach inspektorzy  przebywali rzadziej  np.: w szkołę w Lichwinie od roku 1934 do 1939 wizytował tylko jeden raz inspektor Leon Steranka wyrażając swoje zadowolenie z jej pracy[11]. Być może dobra jakość pracy szkoły była przyczyną  rzadszych pobytów inspektorów.

Szkoła  w Siedliskach  w latach dwudziestych była  trzykrotnie wizytowana: w roku 1920 - inspektor Jan Szumski, 1923 - Jan Lubowiecki, 1929 - Leon Garbowiecki. Oprócz wizytacji odbywały się często inne pobyty, które dotyczyły np.: w 1921 r. hospitacji zajęć - Jan Szumski, 1922 r. analizy wyników nauczania-Jan Szumski (podczas hospitacji zajęć inspektor stwierdził, iż ... „nauczycielce nie wolno się  denerwować ...”), 1924 r.  hospitacji zajęć - Jan Lubowicki[12].

W szkole w Jodłówce Tuchowskiej w dniu 11 grudnia 1929 r. hospitował zajęcia inspektor  Leon Steranka. 18 czerwca 1930 r. oceniał poziom prowadzonych lekcji inspektor Stefan Mucha. Na posiedzeniu rady pedagogicznej szkoły w dniu 18 czerwca  1931 r.  zwrócił uwagę nauczycielom na problem  pedagogizacji rodziców. Zaproponował  przygotowanie dla mieszkańców wsi  odczytów np.: na temat „Kultura Chin”, „Wyprawy do bieguna”, „Osuszanie Polesia”. Przekazywana w ten sposób wiedza winna według inspektora kształtować na wsi nowy typ obywatela. Inspektor szkolny w swoim obwodzie był bowiem odpowiedzialny także za zaspakajanie potrzeb z zakresu oświaty pozaszkolnej oraz realizację zasady powszechności nauczania. 2 czerwca 1934 r. stan frekwencji  uczniów w szkole oceniał inspektor Henryk Zahaczewski stwierdzając, iż jest ona wręcz fatalna[13].

Inspektorzy szkolni  brali również często udział w różnych imprezach i uroczystościach organizowanych przez szkoły. 27 października 1923 r. w szkole im. S. Konarskiego uroczyście obchodzono 150 rocznicę powstania Komisji Edukacji Narodowej oraz śmierci ks. Stanisława Konarskiego. Wśród zaproszonych gości był również inspektor Jan Lubowiecki.

Bardzo często inspektorzy szkolni podejmowali także działania mające na celu doskonalenie warsztatu pracy nauczycieli. Organizowali narady, konferencje, kursy. Uczestniczyli w egzaminach kwalifikacyjnych nauczycieli. Inspektorzy szkolni byli odpowiedzialni za organizację, stan i skuteczność akcji dokształcania kierowników i nauczycieli szkół  publicznych.

Praca inspektorów szkolnych w powiecie oceniana była przez nauczycieli na ogół  pozytywnie. Znając rzeczywistość szkolną potrafili udzielać pomocy w zakresie odpowiadającym realnym warunkom i potrzebom szkół. Analizując protokoły z posiedzeń rad pedagogicznych można zauważyć, iż  umieli ukazać dodatnie strony pracy szkół i nauczycieli oraz dostrzeżone błędy. Wydając zalecenia,  trafnie wskazywali na źródła popełnianych błędów i możliwości ich naprawy.

W roku szkolnym 1924-1925  inspektor Jan Lubowiecki został przeniesiony przez władze oświatowe do Łańcuta,  skąd na   jego miejsce przyszedł  inspektor  Leon Grabowiecki, który swoje obowiązki zaczął pełnić od 2 września 1924 r. W wyniku „pewnych intryg” środowiska nauczycielskiego w 1928 roku Leon Grabowiecki został przeniesiony do Ropczyc. Nowym inspektorem został Stefan Mucha z Chrzanowa, który w Tarnowie pracował do 1933 r. W tym roku władze przeniosły go do Płocka. W 1930 r. na inspektora powołano Leona Sterankę z Jaworzna. Po okresie pracy w Radzie Szkolnej Powiatowej, 14 listopada 1939 r. został kierownikiem szkoły im. S. Konarskiego w  Tarnowie. W trudnym okresie okupacji kierował szkołą w sposób kompetentny, bez uległości wobec  wroga. Zmarł po ciężkiej w dniu 15 października 1944 r. w Krakowie. W 1933 r. inspektorem szkolnym został  Henryk Zahaczewski.

Obok inspektorów szkolnych (RSP) ważną rolę w środowisku szkolnym na obszarze byłej Galicji odgrywały rady szkolne miejscowe. Były one  organami  gminnej administracji szkolnej. Powstawały przy poszczególnych obwodach. W ich skład  wchodzili przedstawiciele gminy, reprezentanci  mieszkańców i kierownik szkoły. Zadaniem rad miejscowych było zarządzanie majątkiem szkolnym, dbanie o budynek szkolny, dostarczanie opału, zaopatrzenie nauczycieli w opał i mieszkania, interesowanie się zachowaniem uczniów poza szkołą. Systematycznie odbywały  się ich posiedzenia, podczas których  zgodnie z uprawnieniami omawiane były problemy szkół. Większość rad wykonywała swoje zadania w sposób korzystny dla szkoły. Tematykę  spotkań rady możemy prześledzić na przykładzie Rady Szkolnej Miejscowej w Jodłówce Tuchowskiej.

Tabela nr 5. Ilość i tematyka posiedzeń Rady Szkolnej Miejscowej Jodłówce Tuchowskiej w latach szkolnych 1927- 1937[14].

Lp.
Data
Tematyka
1.
  6.01.1927
Wybór przewodniczącego, zastępcy, sekretarza
2.
16.01.1927
Sprawa sprzętu: wykonanie ławek, biurek wieszadeł na ubrania. Remont sanitariatów
3.
17.02.1927
Przeprowadzenie spisu inwentarza
4.
10.07.1927
Remont budynku
5.
22.01.1928
Zaopiniowanie kandydatki na kierownika M. Kotulskiej
6.
  9.05. 1928
Rozliczenie budżetu
7.
24.05.1928
Zakup wyposażenia dla szkoły
8.
30.09.1928
Rozliczenie budżetu
9.
 7.05.1929
Ustalenie gruntu szkolnego
10.
15.06.1929
Uchwalenie wydatków
11.
 7.02.1930
Przyjęcie planu budowy szkoły
12.
20.02.1930
Spotkanie z inspektorem S. Muchą
13.
 4.05.1930
Zamiana gruntów szkolnych
14.
18.05.1930
Rozliczenie budżetu
15.
  6.07.1930
Wybór Rady
16
10.10.1930
Rozliczenie budżetu
17.
21.12.1930
Wybór stróża szkolnego
18.
12.05.1931
Rozliczenie budżetu
19.
31.07.1931
Sprawa mieszkania dla nauczycieli
20
  8.10.1931
Rozliczenie budżetu
21.
19.01.1932
Sprawy zatrudnienia nauczycieli (zmniejszenia kadry) - sprzeciw rady
22.
  4.03.1932
Kwestia opału
23.
27.04.1932
Wynajem sal lekcyjnych
24.
23.05.1932
Rozliczenie budżetu
25.
21.10.1932
Rozliczenie budżetu
26.
14.05.1933
Rozliczenie budżetu
27.
15.05.1933
Wybór Rady
28.
18.06.1933
Rozliczenie budżetu
29.
13.08.1933
Wynajem sal lekcyjnych
30.
25.10.1933
Rozliczenie budżetu
31.
30.05.1934
Rozliczenie budżetu
32.
  9.09.1934
Ocena pracy stróża szkolnego
33.
  7.10.1934
Rozliczenie budżetu
34.
  7.04.1935
Zamiana gruntów szkolnych
35.
  1.09.1935
Rozliczenie budżetu
36.
15.10.1935
Rozliczenie budżetu
37.
27.04.1936
Rozliczenie budżetu
38.
  1.09.1936
Zatrudnienie stróża szkolnego
39.
  5.10.1936
Rozliczenie budżetu
40.
  4.11.1936
Rozliczenie budżetu
41.
27.11.1937
Rozliczenie budżetu

Rady szkolne miejscowe oprócz spraw ważnych dla funkcjonowania szkół, często decydowały o sprawach wydawałoby się prozaicznych. 5 maja 1922 r. Rada Szkolna Miejscowa w Siedliskach podjęła decyzję by dzieci z oddziałów II-IV uczyły się popołudniu, a przed południem pomagały rodzicom przy pasieniu bydła[15]. Był to sposób na po prawienie frekwencji uczniów w szkole. Od roku 1918 do 1936 Rada w Siedliskach spotykała się 38 razy (2 razy w roku).

W większości przypadków stosunki rad miejscowych w powiecie z kierownikami szkół i nauczycielami układały się poprawnie. Sporadycznie  występowały też takie sytuacje jak w szkole w Bistuszowej, gdzie już w momencie wyboru rady kierownik stwierdził, iż będzie ona ustosunkowana  negatywnie do szkoły: ... „Grudzień 1921 r. W myśl rozporządzenia Kuratorium Okręgu Szkolnego Lwowskiego  wybrano nową Radę Szkolną Miejscową, w skład której weszli: Jan Cup jako przewodniczący, Wojciech Florek jako zastępca,  Franciszek   Witalis  i kierownik szkoły jako członek. Już naprzód mogę napisać, że  przy obecnym składzie wyniki opieki będą ujemne”[16]. Kierownik szkoły dość trafnie przewidział sytuację, gdyż  pisząc 15 października 1922 r. o remoncie budynku szkolnego zaznaczył: ... „Nasza Rada miejscowa nie działa”[17].

Dokonując oceny funkcjonujących w powiecie przedstawicieli władzy szkolnej jaką stanowili inspektorzy oraz lokalnych czynników samorządowych: Rady Szkolnej Powiatowej, rad miejscowych  należy stwierdzić, iż generalnie działalność ich wpływała pozytywnie na funkcjonowanie szkół.

Rada Szkolna Powiatowa nadzorując  poczynania szkół starała się także  ustalić ich potrzeby. Mając szereg uprawnień w dziedzinie opieki, nadzoru i zarządzania szkołami powszechnymi stwarzała  im w miarę możliwości dogodne warunki  do pracy.

Inspektorzy szkolni, pełniąc rolę organu wykonawczego Rady  Powiatowej nadzorowali  realizację zasady powszechności nauczania, organizację i poziom pracy dydaktyczno-wychowawczej szkół oraz  inspirowali  akcję  dokształcania kierowników i nauczycieli.

Praca  inspektorów była  generalnie doceniania przez środowisko nauczycielskie. Kiedy Ministerstwo WRiOP przeniosło inspektora Jana Lubowieckiego do Łańcuta, nauczyciele  wspominali go bardzo życzliwie: ... „Nauczycielstwo z  całego Okręgu  bardzo  pochlebnie wyrażało się  o p. Lubowieckim, który swoim taktem i postępowaniem ujął całe nauczycielstwo i był prawdziwym ich opiekunem” [18]. Tak pisał o nim w kronice szkoły w Bistuszowej  jej kierownik Stanisław Wiatr.

dr hab. Edmund Juśko, prof. KUL

Bibliografia

Dokumenty:
1. Księga protokołów rady pedagogicznej szkoły powszechnej 7 kl. w Tuchowie. b. s.
2. Księga protokołów rady pedagogicznej szkoły powszechnej w Jodłówce Tuchowskiej, b. s.
3. Księga protokołów Rady Szkolnej Miejscowej (od 1927 r. do 1947 r.).
4. Księga protokołów Rady Szkolnej Miejscowej (9.05.1897 r. – 18.10.1936 r.).
5. Księga protokołów z konferencji grona nauczycielskiego  w Tuchowie (od 5.07.1915 r. do 23.10.1924 r.), b. s
6. Księga protokołów z posiedzeń rady pedagogicznej szkoły powszechnej w Piotrkowicach (od 7.09. 1910 r. do 20.08. 1934 r.), b. s.
7. Księga protokołów z posiedzeń rady pedagogicznej szkoły w Siedliskach (od 23.09.1920 r. do 20.02.1933 r.), b. s.
8. Kronika szkolna 7 kl. publiczna szkoła w Brzozowej, b. s.
9. Kronika szkolna - szkoła podstawowa w Szynwałdzie  od 1914 do 1987 r., b. s.
10. Kronika szkoły publicznej powszechnej w Zalasowej, b. s.
11. Kronika szkoły w Bistuszowej.
12. Kronika  szkoły w Lichwinie (od 1915 do 27.10 1947 r.).
13. Szkoła powszechna w Golance-książka protokołów rady pedagogicznej, b. s.

Akty prawne:
1. Dz. Rozporządzeń  PKL, 1918, nr 1, poz. 7.
2. Dz. U.RP, 1921, nr 16, poz. 97.

Opracowania:
1. Juśko E., Szkolnictwo powszechne w powiecie tarnowskim w latach 1918-1939, Lublin 2003.
2. Juśko E., Wpływ szkolnictwa ludowego autonomicznej Galicji  na kształt polskiej szkoły powszechnej w latach 1918-1922, Lublin 2006.
3. Ruta Z., Szkolnictwo powszechne i średnie, [w:] Tarnów. Dzieje miasta i regionu , t. II. red. F. Kiryk, Z. Ruta, Tarnów 1983.

Czasopisma:
1. Informator Tarnowski 1926/27.
                                    
[1] Dz. Rozporządzeń  PKL, 1918, nr 1, poz. 7; E. Juśko, Wpływ szkolnictwa ludowego autonomicznej Galicji  na kształt polskiej szkoły powszechnej w latach 1918-1922, Lublin 2006, s. 219.
[2] Dz. U.RP, 1921, nr 16, poz. 97.
[3] Z. Ruta, Szkolnictwo powszechne i średnie, [w:] Tarnów. Dzieje miasta i regionu , t. II. red. F. Kiryk, Z. Ruta, Tarnów 1983, s. 549-550; E. Juśko, Szkolnictwo powszechne w powiecie tarnowskim w latach 1918-1939, Lublin 2003, s. 51.
[4] Informator Tarnowski 1926/27 , s. 61.
[5] Księga protokołów z konferencji grona nauczycielskiego  w Tuchowie (od 5.07.1915 r. do 23.10.1924 r.), b. s.; Księga protokołów rady pedagogicznej szkoły powszechnej 7 kl. w Tuchowie. b. s.
[6] Księga protokołów z posiedzeń rady pedagogicznej szkoły powszechnej w Piotrkowicach (od 7.09. 1910 r. do 20.08. 1934 r.), b. s.
[7] Kronika szkolna - szkoła podstawowa w Szynwałdzie  od 1914 do 1987 r., b. s.
[8] Kronika szkolna 7 kl. publiczna szkoła w Brzozowej, b. s.
[9] Kronika szkoły publicznej powszechnej w Zalasowej, b. s.
[10] Szkoła powszechna w Golance-książka protokołów rady pedagogicznej, b. s.
[11] Kronika  szkoły w Lichwinie (od 1915 do 27.10 1947 r.).
[12] Księga protokołów z posiedzeń rady pedagogicznej  szkoły w Siedliskach (od 23.09.1920 r. do 20.02.1933 r.), b. s.
[13] Księga protokołów  rady pedagogicznej szkoły powszechnej w Jodłówce Tuchowskiej, b. s.
[14] Księga protokołów Rady Szkolnej Miejscowej (od 1927 r. do 1947 r.).
[15] Księga protokołów Rady Szkolnej Miejscowej (9.05.1897 r. – 18.10.1936 r.).
[16] Kronika szkoły w Bistuszowej, s 14.
[17] Tamże.
[18] Kronika szkoły w Bistuszowej, s. 18; E. Juśko, dz. cyt., s. 58-59.