Okres międzywojenny i lata okupacji w dziejach Zespołu Szkół Mechaniczno-Elektrycznych.

Po zakończeniu I wojny światowej szkoła musiała wyleczyć swoje rany, wojną spowodowane. Były to zniszczenia budynku, uszczerbki na zdrowiu kadry nauczycielskiej biorącej bądź to bezpośredni udział w działaniach bojowych, bądź to żyjących w ciężkich warunkach okupacji i wojny.

Zrzucenie jarzma niewoli i zawitanie wolności po 146 latach wyzwalało nadzieje na głębokie zmiany w szkolnictwie wśród wielu grup społecznych. Pierwszym tego zwiastunem wydał się być obradujący w 1919 r. w Warszawie Sejm Nauczycielski. W aspekcie szkolnictwa zawodowego domagano się na nim wprowadzenia obowiązku uczęszczania młodzieży pracującej do szkół dokształcających do ukończenia 18 roku życia. Miało to poważnie wpłynąć na poprawę kwalifikacji zawodowych pracowników przemysłu, rzemiosła i handlu[1].

Początkowo szkolnictwo dokształcające funkcjonowało na podbudowie programowej pięciu klas szkoły powszechnej, będąc programowo zróżnicowane i organizacyjnie nieuregulowane. Publiczne szkoły dokształcające były swoistym typem szkoły zawodowej przeznaczonej dla młodzieży w wieku od 15 do 18 lat. Unifikacji szkolnictwa zawodowego próbowano się podjąć w ustawie o tymczasowym ustroju władz szkolnych z 4 czerwca 1920 r. Lepsze warunki edukacji stworzyła dopiero ustawa o pracy młodocianych i kobiet z 2 lipca 1924 r. nakładająca na niepełnoletnich obowiązek uczęszczania na naukę dokształcającą. Rozporządzenie zaś wykonawcze do niej odpowiedzialność za wykonanie tego obowiązku nakładało na pracodawców. Szkoły dokształcające posiadały zasadniczo trzyletni cykl nauki. Jednakże w szkołach niższych, o charakterze praktycznym, opartych na I szczeblu programowym szkoły powszechnej, nauka trwała 2 lub 3 lata. Liczba lekcji teoretycznych nie przekraczała 12. Ich zadaniem było udzielanie młodzieży już aktywnej zawodowo, a nie posiadającej nawet pełnego wykształcenia w zakresie szkoły powszechnej, wiadomości teoretycznych i praktycznych przydatnych przy wykonywaniu czynności zawodowych oraz przygotowywanie jej na obywatelsko uświadomionych i zawodowo wykwalifikowanych robotników. Uczniowie nie posiadający wykształcenia przynajmniej w zakresie 4 klas siedmioklasowej szkoły powszechnej, kierowani byli na początek do tzw., klas przygotowawczych[2].

Lata dwudzieste XX wieku przynoszą dwukrotne zmiany jej nazwy. W roku szkolnym 1922/23 placówka przyjęła nazwę I Szkoły Przemysłowej Dokształcającej im. M. Kopernika, by w dwa lata później zmienić nazwę na I Szkołę Zawodową Dokształcającą im. M. Kopernika. W roku szkolnym 1923/24 zlikwidowano tzw., klasy przygotowawcze. Szkoła cieszyła się dużym wzięciem bowiem nastąpił w niej pięciokrotny wzrost uczącej się młodzieży z 81uczniów w roku szkolnym 1918/19 do 377 w roku szkolnym 1924/25. Szkołą kierował do 1937 r. Teodor Szypuła. Nadzór nad nią pełniło Kuratorium Okręgu Szkolnego w Krakowie[3].

Spodziewanych zmian w szkolnictwie zawodowym nie przyniósł też i przewrót majowy. Nie uregulowane zatem nadal żadnym aktem ustawodawczym, pozbawiało swoich absolwentów możliwości dalszego kształcenia się.

W 1927 r. wydłużono w szkole czas pobierania nauki z 2 do 3 lat, kładąc jednocześnie nacisk na przedmioty zawodowe. Do klasy II wprowadzono fizykę, materiałoznawstwo, terenoznawstwo i krajoznawstwo. W Klasie III nowymi przedmiotami były: nauka o obywatelstwie i prawoznawstwie, nauka o zawodzie, organizacja zawodu, kalkulacja, mechanika stosowana, technologia drewna i nauka o kotłach[4]. Były to też typowe zmiany dla wkraczającego wówczas wychowania państwowego.

Istnienie w Tarnowie drugiej szkoły dokształcającej wymusiło na szkole nie tylko zmianę jej nazwy na I Szkołę Zawodową Dokształcającą, ale też i przyjęcie odpowiednich kierunków kształcenia, a mianowicie: chemicznego, drzewnego, elektromonterskiego, malarskiego, metalowego i spożywczego[5].

Na podstawie publikacji Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego z 1927 r. pt: Spis szkół zawodowych Rzeczypospolitej Polskiej oraz rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej o kwalifikacjach do nauczania w szkołach zawodowych z dnia 7 marca 1928 r. S. Wołoszyn wyróżnia w tym czasie w Polsce 5 ich typów. Wg tej klasyfikacji placówka ta znalazłaby się w IV rodzaju szkół obejmującym szkoły rzemieślniczo – przemysłowe i dokształcające[6].

Nowy okres w dziejach polskiej oświaty i szkolnictwa zawodowego przyniosła ustawa z 11 marca 1932 r. Uporządkowała ona dość chaotyczna strukturę szkolnictwa zawodowego. Według niej szkolnictwo zawodowe obejmowało szkoły i kursy zawodowe. Szkoły zawodowe dzieliły się na: dokształcające, typu zawodowego i przysposobienia zawodowego. Charakter szkół dokształcających uległ więc zmianie. Szkoły dokształcające zawodowe obejmowały młodzież pracującą zawodowo, która jednak wypełniła obowiązek szkolny, lecz podlegała na zasadzie art. 15 i 16 ustawy obowiązkowemu dokształcaniu. Obowiązkowemu zaś dokształcaniu w myśl wymienionych artykułów podlegała młodzież do 18 roku życia włącznie, która wypełniła obowiązek szkolny, a nie uczęszczała do żadnej szkoły. Program dokształcających szkół zawodowych opierał się bądź na pierwszym (klasy – IV), bądź na drugim (klasy V – VI) szczeblu programowym szkoły powszechnej i rozłożony był zasadniczo na 3 lata[7].

Jednak rozwój i zasięg szkolnictwa zawodowego był wówczas w Polsce tak mały, kwoty budżetowe na tego typu szkolnictwo tak niewielki, że ustawa wprowadzająca ład organizacyjny i przewidująca rozwój i potrzeby tej dziedziny oświaty nie mogła być w pełni realizowana. Sama też w niektórych istotnych sprawach była wewnętrznie sprzeczna, co wyraźnie zaznaczyło się w zakresie obowiązkowego dokształcania młodzieży pracującej. Wprowadzając w art. 15 ten ważny z punktu widzenia społecznego obowiązek, zaraz w następnym artykule w zasadzie go przekreślała. Art. 16 ustawy bowiem mówił, że od obowiązkowego dokształcania zwalnia się młodzież, dla której nie ma w najbliższym zasięgu odpowiedniej szkoły dokształcającej zawodowej lub ogólnej, czy właściwych kursów dokształcających. Ustawa utrzymywała nadal brak drożności wewnątrz systemu szkolnictwa zawodowego, gdzie każdy typ szkoły stanowił oddzielną całość programową, nie powiązaną pionowo ze szkołą stopnia wyższego. Co prawda w art. 30 przewidziano tworzenie kursów ułatwiających zdolnej młodzieży przejście ze szkoły zawodowej niższego stopnia do szkoły zawodowej stopnia wyższego, jednak w praktyce wspomniane kursy nie zdołały się rozwinąć. Ustawa miała też i zalety m.in., podniosła rangę średnich szkół zawodowych. Zrównanie bowiem poziomu liceum zawodowego i ogólnokształcącego zachwiało mocno zakorzenionym w społeczeństwie polskim przekonaniem o niższości szkoły zawodowej. Było to wyraźnym krokiem postępu torującego drogę do dalszych zmian mentalnych w społeczeństwie w przyszłości[8].

Na przeszkodzie jej pełnej realizacji stanął też w poważnym stopniu światowy kryzys ekonomiczny, trwający w Polsce od 1929-1935 r. Uwidoczniło się to wyraźnym spadkiem liczby uczniów i w I Szkole Zawodowej Dokształcającej w latach 1932-1935 z 364 do 165[9].

Dalsza poprawa w szkolnictwie zawodowym nastąpiła po zakończeniu wielkiego kryzysu ekonomicznego i w wyniku podejmowania następnych reform. Do takich należało wydanie ustawy z 29 marca 1937 r. o zakładaniu i utrzymywaniu publicznych szkół dokształcających, wyraźnie poprawiających ich status prawny i ekonomiczny (materialny). Środki na utrzymanie tego typu szkół w 2/3 miały być pokrywane ze skarbu państwa, a w 1/3 przez samorządy terytorialne. Ustawę tę uzupełniało jeszcze rozporządzenie ministra WRiOP z 24 maja 1937 r. o organizacji szkół dokształcających zawodowych, określające strukturę organizacyjną, zadania, program nauczania, okres kształcenia i warunki przyjmowania do nich[10].

Przyniosło to wyraźny przyrost uczniów w tego typu szkołach zarówno w Polsce jak i w Tarnowie. Już w roku szkolnym 1938/39 w tarnowskiej placówce występującej znów pod nową nazwą, Publicznej Szkoły Dokształcającej Zawodowej Nr 1, uczyło się 345 uczniów. Ten korzystny klimat dla dalszego rozwoju szkolnictwa zawodowego został jednak przerwany kolejnym kataklizmem jakim był wybuch II wojny światowej[11].

Agresja i zajęcie przez wojska niemieckie Tarnowa 7 września 1939 r. na tyle zdezorganizowały pracę szkoły, że zajęcia w niej zostały przerwane na ponad rok czasu. Działalność swą wznowiła dopiero 5 listopada 1940 r. Pod zmienioną nazwą organizował ją i został jej pierwszym kierownikiem inż. Stanisława Klimaszewski. Na początek zorganizowano 12 oddziałów w następujących zawodach: elektryka, stolarza, robotnika galanteryjnego, hutnika, kupca, piekarza i cukiernika. Szkoła była koedukacyjna, wśród 282 uczniów było 21 dziewcząt[12].

Przydział przedmiotów zawodowych zależał od profilu zawodowego klasy. Główny nacisk kładziono na rysunek zawodowy lub reklamowy, elektrotechnikę, maszynoznawstwo, technologię, konstrukcje stolarskie, towaroznawstwo, materiałoznawstwo i zajęcia praktyczne. Ograniczono wyraźnie przedmioty ogólnokształcące. Do obowiązkowych należała religia, korespondencja, rachunki i język niemiecki. Z nauczania całkowicie wyeliminowano język polski, historię i geografię. Praktyki zawodowe uczniowie odbywali w warsztatach prywatnych otrzymując za to stosowne wynagrodzenie. Programy i treści nauczania były przez okupanta tak przygotowane aby umożliwić Polakom uzyskanie tylko wykształcenia wykwalifikowanego robotnika i co najwyżej stopnia majstra w awansie zawodowym. Działania władz okupacyjnych w zakresie kształcenia zawodowego były zgodne ze słowami generalnego gubernatora Hansa Franka, który 31 października 1939 r. będąc w Łodzi m.in., powiedział: Polakom należy pozostawić tylko takie możliwości kształcenia, które okażą im beznadziejność ich położenia narodowego[13]. Podobnie zresztą jak i w przypadku Żydów, kształcenie Polaków, o ile będą posłuszni okupantowi, miały trwać tylko do chwili, kiedy to z Niemiec do GG zostaną przesiedleni wykwalifikowani robotnicy i zajmą ich miejsca pracy.

Całość szkolnictwa w generalnym Gubernatorstwie podlegała Wydziałowi Nauki, Wychowania i Wykształcenia Ludowego, powstałemu przy urzędzie generalnego gubernatora. Ważniejsze stanowiska w niemieckiej administracji szkolnej powierzano Niemcom. Funkcje niższego stopnia, inspektorów szkolnych, kierowników szkół zawodowych i powszechnych, powierzano Polakom z powodu braku niemieckiej kadry pedagogicznej[14].

W drugim roku szkolnym 1941/42, czasu okupacji, w Publicznej Szkole Rzemieślniczej kształciło się 487 uczniów podzielonych na 17 grup zawodowych[15]. W kolejnym roku szkolnym uczyła się największa liczba młodzieży. Było to 745 osób przypisanych do 25 grup zawodowych. Jednak w wyniku decyzji okupanta uczniowie klas trzecich musieli chwilowo przerwać naukę, ponieważ w 60% zatrudniono ich w zakładach przemysłowych. Związane to było z rosnącymi potrzebami Niemców na wszelką produkcję przemysłową. Rok szkolny 1943/44 był ostatnim rokiem działalności Publicznej Szkoły Rzemieślniczej w czasie okupacji niemieckiej. W 19 grupach zawodowych kształciło się e 532 uczniów. Niska frekwencja na zajęciach spowodowała, że sklasyfikowano jedynie 107 uczniów. Powodem tak niskiej frekwencji było zabieranie przez okupanta uczniów z nauki zawodu do Hufców Pracy (Baudinst) oraz przerywanie praktyki zawodowej przez uczniów spowodowane zamykaniem warsztatów przez tarnowskich rzemieślników ze względu na postępujący brak surowca. Szkoła przestała działać w lipcu 1944 r., kiedy wojska niemieckie zajęły budynek. Jednakże w latach 1940-44 dała możliwość zdobycia zawodu 2 049 osobom w specjalnościach: cholewkarza, cukiernika, elektryka, fryzjera, galanterii skórzanej, kołodzieja, kowala, krawca, kupca, piekarza, szewca, stolarza, ślusarza i sprzedawcy sklepowego[16].

Kilku nauczycieli tej szkoły brało czynny udział w tajnym nauczaniu. Byli nimi: Jan Markielowski, Zygmunt Wysocki, Władysław Olszowski, Walenty Pogoda (zamordowany w obozie KL Auschwitz), i Julian Starczewski. Programy nauczania dla kompletów gimnazjalnych i licealnych przygotowywali i dostarczali do przepisania m.in.: J. Markielowski i Z. Wysocki. Przepisane z kolei przez sekretarkę Schulamtu Kamilę Jeż, odbierał Władysław Olszowski do powielenia i dalszego ich rozesłania. W biurze Schulamtu przygotowywano też plany sieci szkół w powiecie tarnowskim po uzyskaniu niepodległości[17]. Działalność w tajnym nauczaniu groziła więzieniem, obozem koncentracyjnym a nawet utratą życia. Pomimo tego nauczyciele szkoły wykazywali patriotyczną postawę wierząc w rychłe nadejście wolności i szybką odbudowę szkoły już w wolnym kraju. 

dr Andrzej Niedojadło

Bibliografia

Opracowania:
1. Historia wychowania, wiek XX, red. J. Miąso, Warszawa 1981.
2. Niedojadło A., Radłowski R., Onak J., Zespół Szkół Mechaniczno-Elektrycnzych w Tarnowie 1881 – 2001, Tarnów 2002.
3. Oświata i wychowanie w Polsce Ludowej, Wybrane Zagadnienia, red. W. Okoń, Warszawa 1968.
4. Pęcherski M., Światek M., Organizacja oświaty w Polsce w latach 1917-1977, Podstawowe akty prawne, Warszawa 1978.
5. Pietrzyk A., Region tarnowski w okresie okupacji hitlerowskiej.  Polityka okupanta i ruch oporu, Kraków 1984.
6. Piotrowski S., Dziennik Hansa Franka, Warszawa 1956.
7. Popiel J., Zasadnicza Szkoła Zawodowa, Technikum Mechaniczne w Tarnowie, Nasza Szkoła, Tarnów 1967.
8. Skowyra M., Zespół Szkół Mechaniczno-Elektrycznych w latach 1961-1995, (maszynopis), Kraków 1996.
9. Sterkowicz Cz., Szkolnictwo jawne i tajne w powiecie tarnowskim w latach 1939-1945, Tarnów 1983.
10. Sterkowicz Cz., Tajne nauczanie w Tarnowskiem w latach 1939 – 1945, Tarnów 1985.
11. Sterkowicz Cz., Szkolnictwo jawne i tajne w powiecie tarnowskim  w latach 1939-1945, Tarnów 2001.
12. Tarnów. Dzieje miasta i regionu, Lata drugiej wojny światowej i okupacji hitlerowskiej oraz Polski Ludowej, red. F. Kiryk i Z. Ruta, t. III, Tarnów 1987.
13. Wołoszyn S., Dzieje wychowania i myśli pedagogicznej w zarysie, Warszawa 1964.
                                   

[1] S. Kmieć, J. Matuła, Szkolnictwo zawodowe, [w]: Tarnów. Dzieje miasta i regionu, Lata drugiej wojny światowej i okupacji hitlerowskiej oraz Polski Ludowej, red. F. Kiryk i Z. Ruta, t. III, Tarnów 1987, s. 619;  S. Wołoszyn, Dzieje wychowania i myśli pedagogicznej w zarysie, Warszawa 1964, s. 605.
[2] Historia wychowania, wiek XX, red. J. Miąso, Warszawa 1981, s. 64, 65;  S. Kmieć, J. Matuła, Szkolnictwo..., dz. cyt., s. 619;  A. Niedojadło, R Radłowski, J. Onak, Zespół Szkół Mechaniczno-Elektrycnzych w Tarnowie 1881 – 2001, Tarnów 2002;  M. Pęcherski, M. Światek, Organizacja oświaty w Polsce w latach 1917-1977, Podstawowe akty prawne, Warszawa 1978, s. 33;  M. Skowyra, Zespół Szkół Mechaniczno-Elektrycznych w latach 1961-1995, (maszynopis), Kraków 1996, s. 10;  S. Wołoszyn, Dzieje..., dz. cyt., s. 603;  S. Wołoszyn, Oświata i wychowanie w Polsce w latach 1918-1939, [w]: Oświata i wychowanie w Polsce Ludowej, Wybrane Zagadnienia, red. W. Okoń, Warszawa 1968, s. 55.
[3] S. Kmieć, J. Matuła, Szkolnictwo, dz. cyt., s. 620, 621;  J. Popiel, Zasadnicza Szkoła Zawodowa, Technikum Mechaniczne w Tarnowie, Nasza Szkoła, Tarnów 1967, s. 59, 62, 64.
[4] J. Popiel, Zasadnicza..., dz. cyt., s. 65.
[5] Tamże, s. 72.
[6] S. Wołoszyn, Oświata..., dz. cyt., s. 53.
[7] Tamże, s. 55 – 56.
[8] Historia wychowania..., dz. cyt., s. 65. 66;  S. Wołoszyn, Oświata..., dz. cyt., s. 57.
[9] S. Kmieć, J. Matuła, Szkolnictwo, dz. cyt., s. 620, 621;  M. Pęcherski, M. Światek, Organizacja..., dz. cyt., s. 42;  M. Skowyra, Zespół..., dz. cyt., s. 12.
[10] S. Kmieć, J. Matuła, Szkolnictwo, dz. cyt., s. 621.
[11] J. Popiel, Zasadnicza..., dz. cyt., s. 106.
[12] A. Pietrzyk, Ziemia tarnowska w latach 1939 – 45, [w]: Tarnów. Dzieje..., dz. cyt., t. III, s. 11, 12, 13, 14, 15;  A. Pietrzyk, Region tarnowski w okresie okupacji hitlerowskiej.  Polityka okupanta i ruch oporu, Kraków 1984, s. 65, 66, 72;  Cz. Sterkowicz. Szkolnictwo jawne i tajne w powiecie tarnowskim w latach 1939-1945, Tarnów 1983, s. 39.
[13]  A. Pietrzyk, Ziemia..., dz. cyt., s. 107;  S. Piotrowski, Dziennik Hansa Franka, Warszawa 1956, s. 397;  Cz. Sterkowicz. Szkolnictwo..., dz. cyt., s. 39.
[14] A. Pietrzyk, Ziemia..., dz. cyt., s. 107 – 108.
[15] Tamże, s. 107;  Cz. Sterkowicz. Szkolnictwo..., dz. cyt., s. 39.
[16] Tamże, s. 40;  Cz. Sterkowicz, Szkolnictwo jawne i tajne w powiecie tarnowskim  w latach 1939-1945, Tarnów 2001, s. 73, 74.
[17] Cz. Sterkowicz, Tajne nauczanie w Tarnowskiem w latach 1939 – 1945, Tarnów 1985, s. 108, 118, 145.